Franciszek Rożnowski

Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Gieczu powiat Środa

Grodzisko w Gieczu w okresie wczesnego średniowiecza w świetle badań wykopaliskowych prowadzonych tam już od 1949 r. przedstawia się jako jeden z ważnych grodów w Wielkopolsce. Dobre położenie geograficzne Giecza — na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków, z których jeden wiódł z Gniezno na południe, a drugi z Poznania na wschód, przyczyniło się do rozwoju grodu. O dużym znaczeniu, jakie ma Giecz dla zbadania historii naszych ziem, świadczyć może podjęcie w 1959 r. decyzji o utworzeniu tam rezerwatu archeologicznego. Pracami archeologicznymi na terenie grodziska w Gieczu kieruje dyrektor Muzeum Archeologicznego w Poznaniu doc. dr Bogdan Kostrzewski.

Dobrze układająca się współpraca archeologów i antropologów ośrodka poznańskiego umożliwiła wydobycie niezwykle cennego materiału kostnego, którego opracowanie niewątpliwie przyczynić się może do lepszego poznania struktury antropologicznej ludności z okresu XI–XIII w. Materiał kostny pochodzi z prac wykopaliskowych powadzonych w latach 1959 i 1962.

Prace wykopaliskowe w roku 1959 prowadzone były pod nadzorem mgr Heleny Ney z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, na polu leżącym na północ od wału grodziska, w odległości około 50 m. W czasie tych prac przekopano obszar o powierzchni 100 m², a ponadto wykonano 30 m rowów sondażowych o szerokości 30 cm i głębokości od 40 do 120 cm. Pozwoliło to na ustalenie, jaki przypuszczalnie obszar zajmuje cmentarzysko. Wynosi on około 500–700 m². Cmentarzysko było silnie zdewastowane. Według oświadczenia ludności szczególny wpływ na to miała orka wykonana pługiem parowym, oraz wykopanie na tym polu dołów na ziemniaki.

W roku 1962 nadzór nad pracami wykopaliskowymi sprawowała mgr H. Knapowska-Mikołajczyk. Prace prowadzono w tym roku na terenie ograniczonym od strony południowo-zachodniej przez kościół i plebanię, a od północy przez wał opasujący grodzisko. Podczas prac, których celem była odsłonięcie nie zbadanych jeszcze całkowicie fundamentów jakiejś budowli (możliwe, że fragmentów kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela), natrafiano na liczny materiał kostny. Być może, znalezienie szczątków kostnych po stronie zewnętrznej fragmentów muru kamiennego będzie potwierdzeniem tezy, iż są to pozostałości świątyni. Szkielety na tym stanowisku były mniej przemieszane i lepiej zachowane.

W czasie prac prowadzonych w roku 1959 wydobyto: kabłączki posrebrzane i brązowe, przęśliki, fragment naszyjnika i wiele innych. Bogdan Kostrzewski (1962) pisze o osadnictwie w Gieczu tak: „...najbliższa [osada], przylegająca do grodu od strony północno-zachodniej, była zapewne podgrodziem nie obwarowanym”, i dalej: „na razie wiadomo jedynie, że na wschodnim skraju tej osady w XI stuleciu założono cmentarz, w nowszych czasach silnie zdewastowany”. Eksplorując szkielety w roku 1962 zauważano bardzo ciekawy zwyczaj grzebania zmarłych. W grobach bowiem natrafiono na liczne kości zwierzęce, a w dwóch znaleziono przy szkieletach, w okolicy kości miednicznych, przewiercone zęby dzika.

Ciekawym zwyczajem pogrzebowym było też, obsypywanie głowy zmarłego nasionami (jęczmień i pszenica); zaobserwowano to w grobie dziecięcym. Na podstawie zabytków wydobytych na tym cmentarzysku datuje się je na okres od XI do XII w.

Do prac antropologicznych w Gieczu zostali wydelegowani przez Katedrę Antropologii UAM w Poznaniu w roku 1959 Guido Kriesel i Franciszek Rożnowski, a w roku 1962 ponadto wziął udział w tych pracach Andrzej Malinowski.

MATERIAŁ

W czasie prac prowadzonych w roku 1959 na cmentarzysku znajdującym się poza obrębem grodziska w Gieczu Wyeksplorowano: 4 szkielety kompletne, dobrze zachowane, 5 szkieletów niekompletnych, 3 skupiska kości i 2 skupiska czaszek (w skład jednego wchodziły 4 czaszki, a w skład drugiego 7 czaszek). Stan zachowania tych czaszek był bardzo różny, w większości przypadków były to czaszki silnie zniszczone. Wydobyto ponadto pewną liczbę kości luźnych. Oś szkieletów przebiegała wzdłuż linii O-W, głowy ułożone były w kierunku zachodnim, twarz najczęściej skierowana ku górze. Kończyny dolne i górne, z wyjątkiem szkieletu nr 14 (infans), wyprostowane i ułożone wzdłuż osi szkieletu. Szkielety ułożone w szarej ziemi, w jednej warstwie.

Na stanowisku wewnątrz grodziska, w czasie prac gospodarczych w roku 1962 wydobyto: 10 szkieletów kompletnych, dobrze zachowanych, i 7 szkieletów zdekom­pletowanych; wszystkie ułożone na grzbiecie, w układzie wielowarstwowym. Oś szkieletów przebiegała wzdłuż linii WN-0S, głową ku NW. Kończyny górne i dolne wyprostowane, ułożone wzdłuż osi ciała.

Z materiału osteologicznego wydobytego na obu stanowiskach po przewiezieniu go do Katedry Antropologii UAM w Poznaniu, gdzie został sklejony i zakonserwowany — do opracowania typologicznego nadaje się tylko 28 czaszek, w tym 20 kompletnych (cranium lub calvarium) i 8 zdekompletowanych. Pomiary czaszek wykonane zostały dwukrotnie według przyjętej ogólnie techniki podanej przez R. Martins (1924). Pierwszy raz mierzona na miejscu, po wyeksplorowaniu, a drugi raz — po przewiezieniu do Poznania. Między pomiarami pierwszymi i drugimi nie stwierdzano żadnych istotnych różnic. Obliczone na podstawie tych pomiarów wskaźniki przedstawia tabela 1.

OKREŚLENIA TYPOLOGICZNE

Czaszki z obu stanowisk zostały zbadane pad względem zróżnicowania typologicznego przy zastosowaniu metody punktów odniesienia A. Wankego (1954), przy użyciu konstant ustalonych przez W. Kóčkę (1958). Dodatkowo wykonałem określenia typologiczne czaszek, stosując pewną modyfikację tej metody, uwzględniającą tylko cztery elementy antropologiczne (bez elementu paleoeuropoidalnego) oraz z nieco zmienionymi punktami odniesienia dla wskaźnika szerokościowo-długościowego (dla elementów armenoidalnego i laponoidalnego). Punkty dla pięciu elementów ustalone przez W. Kóčkę ujmuje tabela 2.

Stosując metodę punktów odniesienia dokonałem indywidualnych określeń typologicznych 20 czaszek kompletnych (11 wydobytych w 1959 r. i 9 wyeksplorowanych w 1962 r.). Uzyskane wyniki zostały zestawione w tabeli 3.

Z powodu zbyt małej liczby cech koniecznych dla określenia typologicznego metodą punktów odniesienia, pominięto w analizie 4 czaszki wydobyte w 1959 r. i 3 wydobyte w 1962 r.

Porównując średnie arytmetyczne obu serii z Giecza zauważymy pewne różnice między nimi. Czaszki wydobyte w roku 1959 są dość długie, o średnio szerokiej twarzy, średnio szerokim nosie, o niskich oczodołach i średnio wysokie. Czaszki wydobyte w noku 1962 czaszki są natomiast pośrednio długie, o średnio szerokich twarzach, średnio szerokich nosach (z odchyleniem ku wąskim), o pośrednio wysokich oczodołach i są dość wysokie. Dla każdej serii z osobna i dla obu wspólnie zostały obliczone składy antropologiczne wg konstant wziętych z pracy W. Kóčki, przy uwzględnieniu pięciu elementów antropologicznych. Uzyskane wyniki zostały zestawiane w tabeli 5.

Jeżeli porównamy otrzymane składy obu serii (z roku 1959 i 1962) z Giecza oraz skład zbliżony dla całego materiału łącznie, zauważymy Występujące między nimi, dość istotne różnice. Seria wydobyta w noku 1959 na terenie osady ma najwięcej elementu śródziemnomorskiego, na drugim miejscu występuje to element paleoeuropeidalny, a na trzecim — laponoidalny. Natomiast w serii wydobytej w 1962 roku, w czasie prac prowadzonych wewnątrz grodziska, najliczniej jest reprezentowany element śród­ziemnomorski, drugim co do ilości jest armenoidalny, a trzecim — nordyczny. Te dość istotne różnice występujące między seriami, w średnich arytmetycznych i składach antropologicznych, spowodowały, że w dalszych opracowaniach tych serii traktowano je jako dwie odrębne grupy ludnościowe.

SERIE PORÓWNAWCZE

Dla zorientowania się w podobieństwie ludności gieckiej do innych grup ludności wczesnośredniowiecznej Polski wykonane zostały diagramy serii porównawczych według metody różnic przeciętnych (J. Czekanowski, 1909) i według metody kwadratów różnic (modyfikacja metody J. Czekanowskiego, dokonana przez T. Henzla, 1938). Wyniki uzyskane przy pomocy obu metod zasadniczo się nie różnią i dlatego przedstawione są w tej pracy tylko diagramy średnich arytmetycznych i składów antropologicznych wykonane na podstawie obliczeń metodą różnic. Do porównania wzięto łącznie dziesięć serii z okresu średniowiecza, z terenu Polski. Są to serie z następujących miejscowości: Gniezna, Giecza, Lądu, Radomia, Końskich, Słaboszewa, Brześcia Kujawskiego i Płońska. Uzyskane wyniki obrazują diagramy: średnich arytmetycznych (1) i składów antropologicznych (2).

Nr Seria 1 Gniezno got. 2 Giecz 1962 r. 3 Gniezno rom. 4 Ląd 5 Radom 6 Końskie 7 Słaboszewo 8 Brześć Kujawski 9 Płońsk 10 Giecz 1959 r.	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	Wskaźniki * a b b d e 78,4 54,4 48,4 84,8 83,4 77,0 53,6 48,8 80,7 84,3 76,5 52,1 50,2 79,6 81,6 76,7 50,6 51,8 80,6 83,4 73,5 53,8 48,1 76,3 82,5 74,0 52,1 49,3 77,8 84,3 74,2 51,4 48,5 77,5 83,1 73,9 49,8 50,0 77,2 84,0 74,0 45,9 49,7 76,5 83,1 74,3 51,2 50,7 76,3 83,0
Diagram 1. Średnie arytmetyczne a — szerokościowo-długościowy, b — twarzu górnej, c — nosowy, d — oczodołowy, e — wysokościowy średni

Nr Seria 1 Gniezno got. 2 Giecz 1962 r. 3 Gniezno rom. 4 Ląd 5 Radom 6 Końskie 7 Słaboszewo 8 Brześć Kujawski 9 Płońsk 10 Giecz 1959 r.	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	Elementy antropologiczne a e h l p 35 15 36 10 4 21 32 23 16 8 29 35 12 15 9 21 20 15 31 13 11 67 6 8 8 12 56 9 12 11 14 53 9 13 11 13 40 9 17 21 13 38 9 18 22 12 38 9 19 21
Diagram 2. Składy antropologiczne

W przedstawionych diagramach serie grupują się w dwóch zasadniczych zespołach. Zespół pierwszy tworzą serie z Gniezna „gotyckiego” i „romańskiego”, Giecza z wieku XI–XII i Lądu — seria datowana na wiek X–XII. Dla serii tych charakterystyczna jest pośrednio długa czaszka, średnia szeroka twarz, średni lub szeroki nos, średnio wysokie oczodoły i średnio wysoka czaszka. Pod względem składu antropologicznego w seriach z tej grupy najliczniej reprezentowany jest element nordyczny i śródziemnomorski, a trzecim co do liczebności jest armenoidalny. Zespół ten można określić wzorem strukturalnym: a = e > h.

Drugi zespół, w skład którego wchodzi sześć serii, można podzielić na dwie mniejsze grupy. W skład pierwszej zaliczone są serie z Radomia, Końskich i Słaboszewa; natomiast do drugiej grupy — serie z Brześcia Kujawskiego, Płońska i Giecza z XI w. Pod względem średnich te dwie grupy różnią się tylko nieznacznie we wskaźniku twarzy górnej (średnio o dwie jednostki) i we wskaźniku nosa (o 1,5 jednostki). Serie tego zespołu odznaczają się długimi czaszkami, średnio szerokimi twarzami, średnimi nosami, średnimi, ale zbliżonymi do niskich oczodołami. Grupa pierwsza tego zespołu co do składu antropologicznego nieco różni się od drugiej, bo w pierwszej najliczniejszy jest element śródziemnomorski. Stanowi on średnio 59 %, a pozostałe elementy po około 10 %. W drugiej grupie z tego zespołu struktura antropologiczna kształtuje się natomiast nieco inaczej. Najliczniejszy jest to także element śródziemnomorski, ale obejmuje on tylko średnio 40 %, drugim co do ilości jest paleoeuropeidalny, a trzecim — laponoidalny. Grupę pierwszą tego zespołu można określić wzorem strukturalnym: e > a = l = p = h, a grupę drugą: e > p > l.

W okresie wczesnośredniowiecznym, znaczenie Giecza jako grodu obronnego, leżącego na skrzyżowaniu dwóch szlaków prowadzących z Gniezna na południe ku Śląskowi i z Poznania na wschód — przez Ląd na Mazowsze, było bardzo duże. Na podstawie danych antropologicznych można stwierdzić duże powinowactwo ludności gieckiej do ludności z Gniezna, Lądu oraz Śląska (serie ze Śląska nie zostały ujęte w diagramie, niemniej seria z Giecza przy próbnym porównaniu z nimi wykazuje bardzo duże podobieństwa i do nich).

W świetle uzyskanych wyników, należy się prawdopodobnie liczyć z istnieniem w okresie średniowiecznym nie tylko formacji e > l > p u Słowian z terenu Polski, jak postuluje W. Kóčka, ale trzeba też przyjąć istnienie formacji a = e > h u Słowian. Duże podobieństwo tej formacji do formacji połabskiej każe się domyślać bardziej połabskich niż germańskich wpływów na ludność tych połaci ziem polskich. Dla potwierdzenia tych przypuszczeń należałoby zdobyć dalszy, liczniejszy materiał osteologiczny. Plany badawcze na najbliższy okres przewidują kontynuowanie prac wykopaliskowych w Gieczu, które być może dadzą pożądane rezultaty.

Piśmiennictwo