Uczeni od dziesiątek lat spierają się, czy rze­czy­wiście żył kiedyś ubogi, ale gościnny Piast. Sporne są także imiona trzech kolejnych władców należących do założonej przez niego dynastii. Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy się, czy rze­czy­wiś­cie nazywali się Sie­mo­wit, Lestek i Siemomysł. Jed­nak jeszcze do niedawna nikt nie kwestionował faktu, że w legendzie zapisanej przez Galla Anonima tkwi ziarno prawdy. Wspominany przez kronikarza Mieszko rze­czy­wiś­cie był pier­wszym historycznym władcą Polski. Dlatego nie negowano też tezy, że przodkowie księcia wywodzili się z Gniezna, które z sentymentu dla rodowej siedziby władca usta­nowił stolicą swe­go państwa.

Tymczasem z najnowszych badań archeo­lo­gicz­nych prof. Hanny Kóčki-Krenz z Uniwersytetu Adama Mic­kie­wi­cza w Poznaniu oraz Teresy Krysztofiak z Rezerwatu Archeo­logicz­nego w Gieczu wynika, że Piastowie wcale nie pochodzili z Gnie­zna. Co więcej, gród ten nie był stolicą państwa Mieszka i jego syna Bolesława w dzisiejszym ro­zu­mieniu tego terminu. Główną siedzibą pierwszych wład­ców piastowskich był Poz­nań.

Składanie w całość najdawniejszych dziejów Polski przy­pomina nieco zabawę puzzlami liczącymi tysiące ele­men­tów. Niby wiemy, jak powinien wyglądać koń­co­wy ob­ra­zek, ale po bliższym przyjrzeniu się poszcze­gólnym frag­men­tom układanki odkrywamy, że do niego nie pasują. Ostatnie badania archeo­logiczne pokazują, że tak oczywisty — wydawałoby się — fakt, jak wiodąca rola Gniezna w państwie pierwszych Pias­tów, wcale nie jest taki pewny.

W centrum zainteresowania historyków ba­da­ją­cych czasy Mieszka I powinny znajdować się raczej Giecz i Poz­nań. Właśnie Giecz, położony kilkadziesiąt ki­lo­metrów na po­łudniowy wschód od Poznania, jest naj­star­szym grodem ziemi gnieźnieńskiej uważanej za kolebkę rodu Piastów. Według prof. Zofii Kurnatowskiej z poz­nań­skiego oddziału Instytutu Etnologii i Archeologii PAN Piastowie czuli wielki sentyment do rodzinnego gniazda. Kiedy w pierwszej połowie X wieku na swoich terenach wybudowali nowe grody (np. w Pozna­niu), nie zapomnieli także o starej siedzibie. Około 940 roku powiększyli ją i od nowa umocnili wałami. Kiedy na arenie dziejów pojawił się Mieszko, Giecz był jednym z najważ­niej­szych grodów w jego państwie. Jednak rodzinne gniazdo księ­cia leżało zbyt daleko od głównych szlaków handlowych ów­czesnej Polski, by odegrać kluczową rolę w dziejach naszego kraju.

Natomiast Poznań, położony na drodze wędrówek ka­ra­wan kupieckich ciągnących ze Śląska, Czech i Mo­raw w kie­runku ujścia Odry i ziem Pomorza Za­chod­niego, zna­ko­mi­cie nadawał się na główną siedzibę władcy. Tam do­cierały towa­ry luksusowe oraz wieści ze świata. W grodzie na Ostrowie Tumskim (dziś ta dawna wyspa na Warcie jest zaledwie ma­lutką częścią Poz­na­nia) książę przyjmował też zapewne po­selstwa za­gra­nicznych książąt i królów.

— Palatium Mieszka I, wybudowane po 950 r. w Poz­na­niu, to najstarsza w Polsce monumentalna ka­mien­na kon­struk­cja — mówi prof. Hanna Kóčka-Krenz.

Wykopaliska archeologiczne ujawniły, że rozmiary ksią­żęcego pałacu były imponujące. Budynek mierzył blisko dwa­naście metrów szerokości oraz ponad trzy­dzieś­ci długości. W pobliżu palatium znajdowała się nie­wąt­pliwie pałacowa kap­li­ca, wzniesiona prawdo­po­dob­nie tuż przed przybyciem do Pol­ski w 965 roku czeskiej księżniczki Dąbrówki, żony Miesz­ka I. W kaplicy od­pra­wiano pierwsze msze w historii polskie­go chrze­ści­jań­stwa. Pozostałości świątyni jeszcze nie odna­leziono, ale odkryto drobne fragmenty tynków pokrywających jej ściany. Dzięki temu wiemy, że wnętrze było pokryte kolorowymi malowidłami. Dominowały odcienie czer­wie­ni, ciepłe brązy. Praw­do­po­dobnie na jednej ze ścian znajdował się wizerunek Matki Bożej. Wśród ka­wa­łecz­ków tynku zna­leziono bowiem dro­bi­ny pokryte nie­bies­kim barwnikiem. Kolor ten był w śred­niowieczu zare­zerwowany dla szat Maryi.

Co najciekawsze, granatowy pigment użyty do pro­duk­cji farby pochodził z minerału zwanego lapis la­zu­li. W czasach Mieszka I najbliższe eksploatowane złoża tego materiału znaj­dowały się w Afganistanie. Dowodzi to, że dwór księcia utrzymywał kontakty z odległymi rejonami świata. Być może z Afganistanu pochodził także wielbłąd, którego władca ofia­rował w 986 roku małemu Ottonowi III podczas świąt wielka­nocnych w Kwedlinburgu.

„Palatium Mieszka I w Poznaniu z ok. 950 roku jest najstarszą w Polsce monumentalną kamienną budowlą” PROF. HANNA KÓČKA-KRENZ, ARCHEOLOG

Choć Mieszko wyłożył ogromne środki na zbudo­wa­nie swej siedziby, nie można tego grodu nazwać stolicą pań­stwa pierwszych Piastów. — Określenie to jest nie­wła­ściwe. W X wieku istniały bowiem dwa centralne gro­dy: Poznań i Gniez­no, lecz każdy z nich pełnił inną funkcję — mówi prof. Kurnatowska. Mieszko większość roku spędzał w drodze. Wraz ze swą świtą objeżdżał posiadane ziemie, a podczas pod­róży zatrzymywał się w dużych grodach swego państwa. Z faktu, iż ogromne pieniądze poświęcił na wybudowanie pa­latium w Poznaniu, można wy­wnios­ko­wać jedynie, że była to jego ulubiona posiadłość. Na­to­miast Gniezno od stuleci pełniło rolę miejsca kultu. Uczeni przypuszczają, że w czasach po­gańskich na gnie­ź­nieńskie Wzgórze Lecha ściągały grupy piel­grzy­mów, być może nawet z całej Wielkopolski. Na tym na­turalnym, bardzo stromym wzniesieniu palono ogniska ofiar­ne oraz wznoszono modły do nieznanych z imienia bogów. Gdy Mieszko sprowadził do Polski księży i ofia­rował im Gnie­zno, zadał tym samym cios w samo serce pogańskiego kultu. Na Wzgórzu Lecha wybudowano kaplicę św. Je­rze­go, w 1000 roku Gniezno zostało sie­dzi­bą arcybiskupstwa.

Choć Gall Anonim mylił się co do pochodzenia rodu Pias­tów i błędnie przekazał dane dotyczące stolicy ich państwa, jego kronika jest jednym z najważniejszych źródeł histo­rycz­nych opisujących początki Polski. Ale że kronikarz lubił ubar­wiać rzeczywistość, historykom trudno było uwierzyć w taki oto zapis: „Za czasów Bolesława (syna Mieszka) (...) skór, na­wet bardzo cennych, choćby były nowe, nie noszono na jego dworze bez [podszycia] kosztowną tkaniną i bez złotych frędzli. Złoto bowiem za je­go czasów było tak pospolite u wszy­stkich jak [dziś] srebro, srebro zaś było tanie jak słoma”.

Nie znaleziono dotąd pochodzących z czasów pierw­szych Piastów warsztatów złotniczych, gdzie mia­no owe ko­sztow­no­ści wyrabiać. Ale wykopaliska ar­cheo­logiczne na Ostrowie Tum­skim w Poznaniu ujaw­ni­ły, że tuż obok palatium taki war­sztat postawił Bolesław Chrobry. Złotnicy pracowali pod czuj­nym okiem władcy, który dostarczał im surowca oraz składał zamówienia na konkretne przedmioty: kielichy, patery, naszyj­niki.

Na przełomie X i XI wieku złoto za pośrednictwem Bi­zancjum sprowadzano z Sudanu. Nie był to więc kru­szec ta­ni, dlatego uszkodzonej biżuterii ani naczyń nie wy­rzu­cano, ale wielokrotnie przetapiano. — Ilości prze­ta­pianego złota i sreb­ra musiały być znaczne, skoro księcia było stać na sprowa­dze­nie drogocennych kruszców i zatrudnienie wysoko wy­kwalifikowanych rze­mieśników. Wyrabiane w Poznaniu prze­dmioty ofiarowywał prawdopodobnie człon­kom swej rodziny lub wyposażał nimi kościoły — mówi prof. Hanna Kóčka-Krenz.

Z wykopalisk wynika zatem, że Gall Anonim nie­ko­niecznie zmyślił historię wielkich skarbów na dworze Bo­le­sława Chro­brego. Każdy zapis można ubarwić, ale prawdy kamieni, krusz­ców i przedmiotów ukrytych w ziemi nie sposób zafał­szować.