Marek Polcyn, Ilona Polcyn, Marek Krąpiec,
Krystyna Milecka, Elżbieta Indycka

Rezultaty badań przyrodniczo-archeologicznych przeprowadzonych
na wczesnośredniowiecznym moście/grobli
w Gieczu, gm. Dominowo, stan. 2

WSTĘP

Ryc. 1A. Grodzisko i jego najbliższe otoczenie	Ryc. 1B. Lokalizacja stanowiska wraz z wykopami z badań w 1951 roku

Grodzisko w Gieczu (gm. Dominowo, woj. poznańskie, stan. 4) leży na krawędzi doliny rzeki Moskawy, która niegdyś tworzyła tu rozlewisko w postaci długiego, wąskiego jeziora. Stanowisko 2 obejmuje fragment doliny, przez który we wczesnym średniowieczu, przebiegała droga łącząca gród z osadą targową (ryc. 1). Dziś w tym miejscu, na odcinku 70 metrów, biegną dwa rzędy nieco wystających ponad powierz­chnię drewnianych pali (ryc. 2) (Polcyn, Wierzbicki 1991).

Po raz pierwszy zwrócono uwagę na obiekt w 1951 roku podczas realizacji programu Badań nad Począt­kami Państwa Polskiego. Wykopa­liska pod kierunkiem B. Kostrzewskiego od­słoniły frag­men­ty konstrukcji drewnia­nej, które zinterpretowano wówczas jako grob­lę (Malinowski 1951). Po­nownie rzędami drew­nianych pali zain­teresowano się w 1990 roku przy okazji poszukiwań stanowisk z osadami kul­turowymi o charakterze limnicznym. Zało­żony pomiędzy wałem grodziska a rzeką Moskawą wykop archeologiczny odsłonił fragment konstrukcji, który wstępnie nazwano mostem/groblą (Kubiak i in. 1991).

Ryc. 2. Plan sytuacyjno-wysokościowy mostu/grobli

Prezentowany artykuł jest zbiorem opracowań, poświęconych stratygrafii i określeniu funkcji obiektu zlokalizowanego na stanowisku 2 w Gieczu, jego dendrochronologicznemu datowaniu oraz badaniom palinologicznym. Ostatni, najobszerniejszy rozdział omawia materiał zabytkowy, który pozyskano podczas wykopalisk, jak również opartą na nim chronologię mostu/grobli. Wyniki analizy kopalnych wioślarek oraz część palinologiczna są fragmentami szerszych prac zmierzających do odtworzenia elementów paleośrodowiska okolic Giecza, pozostałe natomiast mają charakter zamkniętych całości.

STRATYGRAFIA MOSTU/GROBLI W GIECZU W OPARCIU O LITOLOGIĘ WARSTW, UKŁAD KONSTRUKCJI I WYNIKI ANALIZY WIOŚLAREK (CLADOCERA)

Stratygrafia obiektu oparta została o układ warstw w wykopie 4 na stanowisku 2 w Gieczu. Wszystkie uwagi i obserwacje przedstawione poniżej zilustrowane zostały ryciną profilu wschodniego (ryc. 3) oraz krzywymi frekwencji absolutnej wioślarek (ryc. 4). W tekście, do „obiektu” zaliczamy wszystkie warstwy zalegające pomiędzy dwoma rzędami pali znajdujące się powyżej warstwy 9. Dane dotyczące wioślarek (Cladocera) uzyskano w wyniku analizy materiałów pochodzących z rdzeni pobranych ze ściany profilu wschodniego, z wnętrza obiektu (rdzenie G-4/90 i G-5/90).

Ryc. 3. Układ warstw profilu wschodniego (E)

Celem poniższej publikacji jest ostateczne ustalenie genezy warstw oraz określenie funkcji obiektu nazywanego dotąd mostem/groblą.

Opis warstw

W oparciu o morfologię osadów oraz przebieg krzywych frekwencji absolutnej wioślarek wydzielona następujące grupy warstw:

Obejmuje warstwy 9, 10, 11, 12. W terminologii archeologicznej są to warstwy calcowe, nie zawierające materiału archeologicznego, oraz innych, widocznych gołym okiem, śladów działalności człowieka. Warstwy te występują wewnątrz i na zewnątrz rzędów pali. Są to wapienno-drobnodetrytusowe gytie o kremowym (przewaga Lc) lub oliwkowym (przewaga Ld) zabarwieniu.

Grupa ta odzwierciedla etap funkcjonowania otwartego jeziora z charakterystyczną dla jezior eutroficznych fauną wioślarek. Wiele gatunków znalazło wtedy doskonałe warunki życia, o czym świadczy liczba szczątków dochodząca do 270000/cm3 uwidoczniona we wzroście krzywej na diagramie absolutnej frekwencji (ryc. 4). Różnica w zabarwieniu warstw związana jest ze zmianą warunków siedliskowych w jeziorze, odzwierciedlonych dobrze w warstwie 11, kiedy to pojawiają się gatunki głębokowodne, preferujące mniej żyzne zbiorniki.

W stropie warstwy 10 przy południowym rzędzie pali natrafiono na miecz żelazny. Zalegał on ukośnie, pod kątem 60–70° w stosunku do powierzchni współczesnej.

Ryc. 4. Lokalizacja rdzeni pobranych z profilu wschodniego,
oraz zestawienie krzywych Cladocera

Obejmuje warstwy 18, 19, 20, 21, 22, 23 wewnątrz obiektu, 22, 25, 26 w jego południowej części i 8 w części północnej. Do tej grupy prawdopodobnie nałeży warstwa 7 biegnąca przez całą długość profilu, bardzo podobna litologicznie do warstwy 20. Są to warstwy zbudowane z iłu i drobnego detrytusu. Warstwy 21 i 23 tworzy piasek. Pozostałe warstwy to gytie węglanowodrobnodetrytusowe z zawartością grubego detrytusu, węgla drzewnego i o zróżnicowanym stopniu zapiaszczenia. Warstwy grupy II zawierały materiał archeologiczny.

Krzywe wioślarek dla tych warstw (ryc. 4) charakteryzują się znacznymi wahaniami frekwencji, sięgającym zera w warstwach piasku. Skład gatunkowy nie ulega znaczącej zmianie, ale bezwzględna liczba szczątków wioślarek w 1 cm3 znacznie spada. Sedymentacja pozostałości wioślarek została znacznie zakłócona, jednakże krzywa frekwencji nadal odzwierciedla warunki środowiska jeziornego.

Obejmuje warstwy 13, 14, 15, 16, 17 wewnątrz obiektu, 17a i najprawdopodobniej 24 w jego południowej części oraz 5, 6 i prawdopodobnie 4 w części północnej. Warstwy 15, 16, 17 to mieszanina wielu składników. W ich skład wchodzi przede wszystkim materiał detrytyczny w postaci wiórów, fragmentów gałęzi różnej wielkości, płatów kory, wegetatywnych części roślin zielonych, muszli, piasku oraz spajającego całość drobnego detrytusu. W nadległej warstwie 14 materiał organiczny zostaje niemal w całości zastąpiony piaskiem, natomiast warstwę 13 tworzy nasyp żwirowy z domieszką drewna. Na zewnątrz warstwy 5 i 6 to osady grubodetrytusowe a warstwa 4, 17a i 24 to gytie węglanowo­drobnodetrytusowe z domieszką grubego materiału organicznego i frakcji mineralnej. Warstwy tej grupy są najbogatsze w materiał archeologiczny oraz zawierają konstrukcje drewniane.

Grupa III charakteryzuje się niemal zupełnym zanikiem szczątków wioślarek. Warstwy te powstały w środowisku lądowym, a obecność nielicznych skorupek świadczy o okresowym zalewaniu.

Obejmuje warstwę 3a wewnątrz obiektu, 2, 3 wewnątrz i w jego północnej części, 1 rozciągającą się na całej długości profilu oraz 3b zalegającą tylko w części południowej. Wszystkie warstwy z wyjątkiem l to gytie węglanowe różniące się zawartością grubego materiału detrytycznego. Warstwa 1 to silnie zmurszały torf. W grupie tej krzywa wioślarek podnosi się nieznacznie (rdzeń G-5/90), spada jednak liczba gatunków. Dominują gatunki typowe dla bardzo płytkich zbiorników. W części stropowej warstwy 1 następuje kolejny spadek krzywej wskazujący na ostateczne wypłycenie i zanik zbiornika.

Dyskusja

Pierwsza grupa warstw obejmuje osady jeziorne, homogeniczne gytie wapiennodrobnodetrytusowe, o niezaburzonej strukturze, których powstanie bezpośrednio poprzedziło powstanie gieckiego obiektu.

Warstwy wchodzące w skład drugiej grupy również powstały pod wodą, jednakże mają one wyraźne piętno kulturowe, o czym świadczą znalezione w niej artefakty archeologiczne.

Ryc. 5. Fragment konstrukcji mostu. Belka jarzmowa (B-63) jest zaczopowana na jednym z pali rzędu pół­nocnego

Trzecią grupę tworzą osady antropo­genicznie zniekształcone, o wieloskładni­ko­wej strukturze, których powstanie wiąże się ze świadomą działalnością człowieka. Tu, w stropie warstwy 17 zanotowano spąg kon­struk­cji, za który uznano odrobioną w czworobok belkę z wyciętym czworokątnym otworem czopowym (ryc. 5). Leżąca w poprzek obiektu belka (nr inw. B-63), złożona była na szczycie jednego z pali rzędu północnego, około 140 cm poniżej współczesnej powierzchni. W kilku miejscach zgięta, łagodnie wznosiła się, obejmując fragmentem otworu czopowego (?) szczyt pala z rzędu południowego (ryc. 6). Element ten uznano za fragment konstrukcji mostu, prawdopodobnie jedną z belek jarzmowych, które były osadzone na słupach konstrukcji nośnej mostu. Jej ułożenie w momencie odkrycia przedstawiało obraz obiektu po wyjściu ze stanu używalności, prawdopodobnie w wyniku zniszczenia. Mostu nie odbudowano, a w jego miejscu wybudowano konstrukcję innego typu. Wygięcie masywnej belki nastąpiło pod wpływem ciężaru konstrukcji, którą w niej później posadowiono.

Ryc. 6. Fragment konstrukcji mo­stu. Belka jarzmowa (B-63) nasa­dzona na szczyt jednego z pali rzę­du południowego

Za istnieniem mostu poprzedzającego budowę grobli przemawiają także warstwy drugiej grupy, a w tym przede wszystkim gytie z zawartością kulturową, wypełniające wnętrze obiektu poniżej konstrukcji. Osady te o charakterze podwodnej warstwy kulturowej wskazują na ich akumulację w okresie użytkowania mostu.

Pierwsze konstrukcje poziome należące do grobli zaczynają pojawiać się w stropie warstwy 17. Początkowo, przekładkowa konstrukcja zalega na całej powierzchni pomiędzy dwoma rzędami pali. Na wysokości warstwy 3 i 3a miejsce konstrukcji zajmuje skupisko nieregularnie rozrzuconych kamieni nierzadko o dużej średnicy (ryc. 7). W części północnej natomiast budowla przybiera formę skrzyń, zbudowanych z bezładnie rzucanych wzdłuż i w poprzek desek i belek, noszących nierzadko ślady obróbki. Jednakże całość nie ma cech planowanego, ciesielskiego wykonania (ryc. 8). Strop konstrukcji w części południowej sięga warstwy 2, kilkadziesiąt centymetrów poniżej powierzchni współczesnej.

Bogate w detrytus roślinny warstwy 15 i 17 powstały prawdopodobnie w procesie wypełniania dolnego poziomu konstrukcji, który miał zapewnić grobli stabilność i wynurzenie ponad powierzchnię wody. Duża grząskość gruntu i zapadanie się konstrukcji najprawdopodobniej sprawiły, że posta­nowiono skoncentrować prace przy południowym rzędzie pali. Tam też udało się zbudować nasyp, którego szczyt funkcjonował jako powierzchnia użytkowa grobli.

Ryc. 7. Skupisko kamieni przy północnym rzędzie pali	Ryc. 8. Fragment konstrukcji grobli przy połud­nio­wym rzędzie pali

Czwartą grupę tworzą między innymi warstwy, które odłożyły się na zatopionej konstrukcji w północnej części obiektu a ich sedymentacja przypadła na okres użyt­kowa­nia grobli, jej upadku oraz przejścia w stan depozytu archeologicznego.

Profil wschodni wykopu 4 na stano­wisku 2 w Gieczu ujawnił łukowate „ugięcie” niższych warstw. Zarejestrowano je przede wszystkim w obrębie rzędów pali. Prawdo­po­dob­nie przyczyną tego zjawiska był nacisk ciężkiej konstrukcji grobli (drewniane „skrzynie” wraz z ich wypełniskiem) na warstwy archeologiczne i starsze, niezaburzonej osady.

Wnioski

Przedstawiony powyżej układ warstw, krzywe frekwencji absolutnej wioślarek oraz niektóre elementy konstrukcji w obiekcie archeologicznym zanotowanym w wykopie 2 upoważniają do wniosku, że w Gieczu, we wczesnym średniowieczu, w miejscu okre­ślanym dziś jako stanowisko 4 istniały dwa, następujące po sobie obiekty:

• Most drewniany, którego budowa i użytkowa­nie przyczyniały się do akumulacji podwodnych warstw kul­turowych ujętych w grupie 2.
• Grobla, zbudowana w części z elementów po­zostałych po zniszczeniu mostu, koncentrująca się przy południowym rzędzie pali.

ANALIZA ANATOMICZNA I DENDROCHRONOLOGICZNE DATOWANIE DREWNA

Drewno wykorzystane do konstrukcji mostu/grobli zachowało się do naszych czasów w bardzo dobrym stanie, dzięki wilgotnemu środowisku w którym spoczywało. Prawie połowa z występujących elementów drewnianych posiadała kompletnie zachowaną warstwę drewna bielastego i korę (najwięcej wśród pali — około 65 %).

Do badań anatomicznych pobrano 162 próby w postaci krążków i wycinków. Przeprowadzone oznaczenia pokazały, iż zdecydowanie przeważają gatunki liściaste (88,9 %) reprezentowane przez dąb, wiąz, olchę, topolę i brzozę. Z gatunków iglastych stwierdzono jedynie sosnę (11,1 %). Procentowy udział poszczególnych gatunków został przedstawiony w tabeli nr 1. Wśród drzew liściastych zdecydowanie dominuje dąb (108 prób), dość liczny jest również wiąz (29 prób). Pozostałe gatunki występują sporadycznie: olcha (3 próby), brzoza i topola (po 2 próby). Na uwagę zasługuje stosunkowo duży udział drewna wiązu (około 18 %), który jest rzadko notowany w większej ilości ze stanowisk archeologicznych w Europie środkowej (por. Dzieduszycki 1977, Schweingruber 1982, Zielski 1990).

Interesujące jest zestawienie, przedstawiające udział poszczególnych rodzajów drewna w różnych elementach konstrukcyjnych, tj. palach, belkach i deskach (tabela nr l). Pale wykonano prawie wyłącznie z drewna dębowego i wiązowego. Wśród desek zdecydowanie dominuje sosna. Największe zróżnicowanie stwierdzono wśród belek, gdzie zidentyfikowano kompletną listę gatunków. Jednakże i tu najliczniej występuje dąb oraz wiąz i sosna. Taki rozkład gatunków wskazuje na celowy i poparty doświadczeniem wybór. Wykonanie pali z gatunków o najwyższej wytrzymałości mechanicznej oraz odporności na gnicie może wskazywać, iż pełniły one funkcje podpór mostowych. Również znaczna przewaga wśród belek i desek — oprócz drewna dębu i wiązu — drewna sosny, które dzięki znacznej zawartości żywicy wykazuje dużą odporność na gnicie, zdaje się potwierdzać istnienie mostu.

W zdecydowanej liczbie przypadków na potrzeby budowy mostu/grobli wycięto drzewa młode, których wiek nie przekroczył 50 lat. Ponad połowa prób zawierała mniej niż 30 przyrostów. Tylko 23 próby liczyły 50 i więcej słojów, a wśród nich stwierdzono jedynie pięć zawierających ponad 90 przyrostów. Najstarsze ścięte drzewo liczyło 99 lat. Wśród wydobytych w czasie wykopalisk pali i belek dominowały elementy o średnicach od 10 do 20 cm (ok. 80 %). Znacznie rzadziej występowały elementy cieńsze (do 10 cm) oraz grubsze (maksymalnie do 30 cm). Stanowiły one odpowiednio około 15 % i 5 % zbioru.

Ryc. 9. Zestawienie krzywych dendro­chro­no­lo­gicznych prób drewna z mostu/grobli wcho­dzących w skład chronologii GCPSC

Analizą dendro­chrono­logiczną objęto 67 prób drewna dębowego, zawierającego ponad 25 przyrostów rocznych, pomimo tego, że zwykle datowanie ciągów krótszych niż 50-letnich kończy się niepowodzeniem. Szerokość przyrostów rocznych mierzono na aparacie pomiarowym własnej konstrukcji w Pracowni Dendro­chrono­logicznej Zakładu Straty­grafii i Geologii Regionalnej AGH w Krakowie. Do korelacji pomierzonych sekwencji wykorzystano programy komputerowe autorstwa dra A. Krawczyka oparte na koncepcji Baillie i Pilchera (1973). Ponieważ podstawy i metodyka badań dendro­chrono­logicznych były już wielokrotnie, dokładnie opisane (np. Munaut 1978, Delorme 1979, Eckstein i in. 1984, Krąpiec 1991), ograniczę się do przedsta­wienia uzyskanych wyników. W pierwszym etapie analizy dzięki przepro­wadzonym korelacjom komputerowym i wizualnym porównaniom wykresów, zestawiono najbardziej zbieżne krzywe (ryc. 9). Utworzyły one skałę dendro­chronolo­giczną GCPSC liczącą 112 lat. Porównanie pozostałych sekwencji osobniczych z krzywą średnią pozwoliły na względne datowanie kolejnych prób (ryc. 10). Pozytywny wynik datowania osiągnięto dla ciągów zawierających większą ilość słojów (od 42 do 99). Analiza dendro­chrono­logi­czna w odniesieniu do prób o małej frekwencji słojów nie dała jedno­znacznych wyników.

Ryc. 10. Diagram korelacyjny prób drewna z mostu/grobli
(K — kora, B — granica twardziel/biel, ukośna sygnatura — biel)

Otrzymaną krzywą średnią w celu bezwzględnego datowania po­równano z wcześniej opracowanymi skalami z Wolina: 578–1010 AD (Ważny, Eckstein 1987), Pomorza Gdańskiego: 996–1986 AD (Ważny 1990), a także z okolic Krakowa: 71–998 AD (Krąpiec 1991). Zano­towano wysoką zbieżność skali z Giecza z chronologią gnieźnieńską, przy niewielkim okresie nakładania obu skal, wynoszącym 50 lat. Wysokie podobieństwo skal z obu stanowisk: Giecza i Gniezna, które dzieli niewielki dystans, oraz zgodność z krzywą z Wolina pozwala na bezwzględne datowanie prób drewna z Giecza (ryc. 10). Najstar­szy słój z chronologii z Giecza odpo­wiada 949 AD, a najmłodszy 1065 AD. Poprawność tego datowania została potwierdzona również dzięki przekazanej ostatnio przez Muzeum Pierwszych Piastów próbie drewna z wcześniejszych badań prowadzonych w Gieczu (Kostrzewski 1968). Próba korelacji skali gieckiej z chronologiami z Pomorza Gdańskiego i okolic Krakowa nie dały pozytywnych wyników.

Bezwzględne wydatowanie umożliwiło wyznaczenie daty ścięcia poszczególnych drzew. Należy zaznaczyć, iż datowanie z dokładnością do jednego roku nie zawsze jest możliwe. Warunkiem wyznaczenia dokładnej daty ścięcia jest obecność ostatniego słoja wytworzonego przez drzewo. Jeśli nie zachował się ostatni przyrost, ale występuje biel, możliwe jest datowanie ścięcia z pewnym błędem. Zestawienie 28 prób z zachowaną korą i/lub kambium pozwoliło na ustalenie, iż liczba słojów w warstwie drewna bielastego waha się od 7 do 16, przy wartości średniej wynoszącej 10. Wartości te pozwoliły na wyznaczenie dokładności datowania prób z fragmentarycznym bielem oraz wyznaczenie najwcześniejszej możliwej daty ścięcia — poprzez dodanie minimalnej liczby 7 słojów w przypadku całkowitego braku bielu. Wyniki datowania zamieszczono w tabeli nr 2.

Drzewa użyte do budowy mostu/grobli nie zostały ścięte jednocześnie (por. ryc. 10, tab. 2). Należy zaznaczyć, iż drewno w konstrukcjach mostowych najczęściej było wykorzystywane tuż po ścięciu, lub co najwyżej po niedługim okresie moczenia, zapewniającym uzyskanie pływalności ujemnej oraz zabezpieczającym przed gniciem, poprzez wyługowanie substancji odżywczych stanowiących pokarm dla grzybów (Wilke 1985). Fakt ten pozwala z dużym prawdopodobieństwem wiązać datę ścięcia z datą wykorzystania drewna z konstrukcji. Drewno najbardziej przydatne ze względu na trwałość i ograniczony rozwój grzybów uzyskuje się podczas ścinki zimowej. Te własności drewna zapewne były znane ówczesnym budowniczym, gdyż analizowane próby charakteryzowały się kompletnie wykształconym ostatnim przyrostem, świadczącym, iż zostały wycięte w okresie zahamowania wegetacji, a więc podczas ścinki zimowej.

Dwa najstarsze wydatowane pale wykonano z drzew ściętych około 1020 AD (GCP46, GCP16N). Prawdopodobnie wyznaczają one datę powstania konstrukcji. Obiekt ten był naprawiany lub przebudowany 5 lub 6 razy co kilka lat, o czym świadczą wprowadzone, jednowiekowe elementy konstrukcyjne. Drzewo wykorzystane na ten cel ścinano w latach 1029 (2 próby), 1035 (2 lub 3 próby), 1039 (6 prób), 1045 (3 próby), 1048 (1 lub 2 próby) i 1050 (3 próby). Najmłodsze elementy występujące w konstrukcji pochodzą z drzew ściętych w okresie 1055?–1070 AD. Wyznaczenie dokładnej daty budowy obiektu, pewna identyfikacja wszystkich faz napraw lub zmian konstrukcyjnych oraz określenie czasu użytkowania mostu/grobli, obecnie jest niestety niemożliwa z uwagi na młody wiek ścinanych drzew oraz niewielki, tylko 4 metrowy fragment obiektu udostępniony w trakcie wykopalisk.

BADANIA PALINOLOGICZNE OSADÓW BIOGENICZNYCH RDZENIA G-4/90 POBRANEGO W OBRĘBIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO MOSTU/GROBLI W GIECZU

Badania paleobotaniczne osadów limnicznych wypełniających zbiornik przylegający do grodziska w Gieczu rozpoczęto w 1988 roku (Milecka, Tobolski 1990). Rok później pobrano rdzeń G-1/89 a wyniki badań palinologicznych zawartych w nim osadów przedstawiono w następnej publikacji (Milecka 1991). Poniższy artykuł prezentuje rezultaty analizy palino1ogicznej osadów biogenicznych z rdzenia G-4/90 pobranego z profilu wschodniego wykopu archeologicznego zlokalizowanego na wczesnośredniowiecznym moście/grobli. Od miejsca odwiertu G-1/90 dzieli go odległość 150 m w kierunku północnym.

Metodyka

Próby o objętości 1 cm3 pobrano co 10 cm. Osady torfowe gotowano z dodatkiem 10 % KOH na wrzącej łaźni wodnej, osady zawierające węglan wapnia poddano działaniu stężonego kwasu solnego. Próby zapiaszczone kilkakrotnie zdekantowano. Po przeprowadzonej acetolizie dodano dwie tabletki Lycopodium i cały materiał zabarwiono fuksyną zasadową. Z wyjątkiem prób stropowych, większość spektrów liczono powyżej 1000 ziaren pyłku drzew. Podstawę wykreślenia diagramu stanowiły zawartości procentowe oparte na sumie AP + NAP = 100 %. Krzywa Quercetum mixtum jest łącznym wykresem zawartości głównych składników mieszanego lasu liściastego: dębu, wiązu, lipy i jesionu. Do sumy AP + NAP nie włączono Cyperaceae.

Ryc. 11. Giecz, gm. Dominowo, stan. 2, wy­kop 4, rdzeń G-4/90. Procentowy diagram pyłkowy

Lokalne poziomy pyłkowe

W diagramie pyłkowym (ryc. 11) wyodrębniono trzy lokalne poziomy pyłkowe oznaczone symbolem rdzenia i kolejną cyfrą oraz nazwami łacińskimi dominujących typów sporo­morf. Numeracja 1 paz skorelowana jest z wyróż­nionymi poziomami pyłkowymi z jeziora Lednica (Litt, Tobolski 1991; Makohonienko 1991).

Opis wyróżnionych poziomów pyłkowych:

Poziom ten odznacza się maksymalną zawartością Quercetum mixtum — powyżej 29 %. Wysoki jest udział leszczyny — do 23 %. Suma ziaren pyłku drzew wynosi średnio 96,7 %. Występuje już ciągła krzywa graba o niskiej zawartości sporomorf. W niektórych spektrach obecne są: klon, jemioła i bluszcz.

Początek tego poziomu wyznacza gwałtowne podniesienie się krzywej Carpinus. Panowanie lasów grabowych zaznaczyło się trzema kulminacjami i dwiema depresjami, w których wyraźnie wzrasta zawartość ziarn pyłku roślin zielnych, w tym wskaźników gospodarki człowieka. Synchroniczny przebieg tych krzywych stanowi podstawę wyróżnienia pięciu podpoziomów:

• podpoziom a (gł. 4,35–3,65 m) obejmuje pierwsze maksimum graba, zawartość od 30,1–15,7 %. Ilość 30,1 % stanowi bezwzględne maksimum graba w tym diagramie. Wraz ze wzrostem zawartości graba obniża się krzywa leszczyny. Wyraźnie zaznacza się spadek wykresu Quercetum mixtum głównie na skutek spadku udziału procentowego dębu — 19,1 % na głębokości 4,3 m do 10,8 % w kolejnym spektrum. Ziarna pyłku drzew stanowią powyżej 93,5 % sumy AP+NAP.
• podpoziom b (gł. 3,65–3,15). Pierwsze depresje krzywej graba, której spadek sięga 7,0 %. Wzrasta zawartość roślin zielnych, NAP osiąga pierwsze maksimum 11 %. Wyraźnie obniża się krzywa procentowa Q.M. W podpoziomie tym odnotowano najwyższą, bezwzględną zawartość olchy w diagramie — 32,9 %.
• podpoziom c (gł. 3,35–3,15 m). Ponowne zalesienie; wzrasta krzywa Carpinus osiągając 19,8 %. Podnoszą się także krzywe dębu, lipy, wiązu i jesionu. Obniżenie zawartości roślin zielnych.
• podpoziom d (gł. 3,15–2,75 m). Druga faza odlesienia, suma AP spada do poziomu 72,0 %. Średnia zawartość ziarn pyłku graba wynosi 5,8 %. Krzywa wskaźników osadniczych podnosi się do wartości 10,9 % na głębokości 2,8 m.
• podpoziom e (gł. 2,75–2,35 m). Ostatnia regeneracja pokrywy leśnej z dużym udziałem graba (max. 21,7 %) i dębu (max. 14,6 %). Wzrasta również zawartość ziarn pyłku Corylus i Alnus. Udział roślin zielnych spada poniżej 5 %, a następnie podnosi się wyraźnie inicjując znaczne odlesienie terenu.

Znacznie maleje zawartość ziarn pyłku drzew, w tym graba i dębu, zanikają też ciągłe krzywe lipy, wiązu i jesionu. Wzrasta natomiast udział NAP i w końcowej fazie tego poziomu również sosny. W spektrach pyłkowych stwierdzono wysoką zawartość Pediastrum. Na podstawie przebiegu krzywej roślin zielnych wydzielono trzy podpoziomy:

• odpoziom a (gł. 2,15–1,55). Wzrost zawartości roślin zielnych z 21,2 % do 38,9 % sumy totalnej. Krzywa wskaźników gospodarki człowieka osiąga maksymalnie 18,6 %. Spada zawartość ziarn pyłku dębu, brzozy, także graba. W dużych ilościach reprezentowane są cenobia Pediastrum.
• podpoziom b (gł. 1,55–0,55 m). Podpoziom o najwyższej zawartości roślin zielnych dochodzącej do 85,9 % (średnio 75,9 %). Udział gatunków antropogenicznych wynosi maksymalnie 20,0 % (średnio 14,7 %). Na niskim poziomie utrzymuje się dąb i grab z wyjątkiem próby z głębokości1,32 m o zawartości Carpinus 8,5 %.
• podpoziom c (gł. 0,55–0,0 m). Spadek zawartości roślin zielnych (średnia NAP — 43,9 %). Obniża się krzywa brzozy. Początkowo wzrasta, a następnie maleje krzywa dębu. Sporadycznie występuje wiąz, lipa i jesion. Utrzymuje się niska zawartość graba i leszczyny. Podnosi się krzywa Pinus osiągając w próbie stropowej 45,9 %. Zawartość wskaźników gospodarki człowieka waha się od 11,1 do 18,8 %. Zwiększa się krzywa roślin wodnych i błotnych, głównie dzięki licznej obecności zarodników Polypodiaceae w osadzie, wskazujących na płytki zbiornik wodny.

Obraz prezentowany przez diagram pyłkowy może być zniekształcony przez wartości uzyskane z analizy obecnych w profilu cienkich warstewek piasku. Wyniki analiz prób silnie spiaszczonych często wykazują zakłócenia przebiegu krzywych i prezentują odbiegające od spodziewanych obrazy spektrów pyłkowych.

Pomiędzy poziomem 7b a 7c obserwujemy znaczne zakłócenia w sedymentacji sporomorf. Spowodowały je działania człowieka związane z budową i użytkowaniem grobli.

Etapy historii roślinności i działalność antropogeniczna

Analiza pyłkowa rdzenia G-4/90 ujawniła fakty z holoceńskiej historii szaty roślinnej zgodne z wynikami uzyskanymi na podstawie badań rdzenia G-1/89. Spągowa część rdzenia pochodzi z okresu subborealnego. Obserwujemy występowanie mieszanego lasu liściastego z głównymi składnikami: dębem, wiązem, lipą i jesionem. Zainicjowana jest już ciągła krzywa graba o niskich wartościach procentowych. W niewielkich ilościach występują rośliny zielne. Pojawiają się pojedyncze sporomorfy gatunków należących do grupy wskaźników antropogenicznych.

W nadległych próbach można zaobserwować szybki wzrost krzywej graba osiągającej 30,1 %, co potwierdza panowanie lasów grabowych na tym terenie (Tobolski 1991). Obniżyła się zawartość dębu i leszczyny. Spadek krzywej Carpinus łączy się z odlesieniem terenu, wzrostem ilości roślin zielnych, w tym wskaźników gospodarki człowieka. Etap osadnictwa widoczny w diagramie na głębokości 3,35–3,65 m nie manifestował się znaczną deforestacją. Działalność osadnicza związana była raczej z wypasem niż z uprawą. Zaobserwowano jedynie pojedyncze ziarna pyłku zbóż.

Ponowna ekspansja graba przebiegała słabiej i szybciej ustąpiła u schyłku fazy osadniczej związanej z okresem wpływów rzymskich. Wyraźnie zaznacza się wtedy działalność człowieka, który pozostawił po sobie ślady upraw roślin użytkowych: zbóż, chmielu i konopi. Dominującym gatunkiem zboża było w tym czasie żyto. W próbach występują także pojedyncze sporomorfy pszenicy i jęczmienia. Schyłek okresu wpływów rzymskich zaznacza się ponowną regeneracją lasu. W tych lasach grab panował wyraźnie, ale krótko.

Prawdopodobnie dzięki sprzyjającym warunkom przyrodniczym zdecydowano się wybudować w miejscu dzisiejszego Giecza jeden z punktów obronnych rodzącego się państwa polskiego. Przemiany szaty roślinnej, które były tego rezultatem, znalazły swoje odzwierciedlenie w obrazie pyłkowym. Grab ustępuje i do czasów współczesnych pojawia się już w niewielkich ilościach. Pod wpływem rozwijającej się działalności rolniczej, szybko postępuje odlesienie. W diagramie rosną wskaźniki antropogeniczne, a pojawy sporomorf zbóż dochodzą do 11 %. Występuje w nich głównie żyto, a z roślin użytkowych chmiel i konopie.

W najpóźniejszej fazie obserwujemy oznaki niewielkiego wzrostu zalesienia. Najwyższe wartości osiąga sosna w próbie stropowej — 45,9 %. Odbiciem silnej eutrofizacji jeziora związanej z gospodarką człowieka, jest wysoka zawartość cenobiów Pediastrum, dochodząca do 602,9 %.

Most czy grobla w świetle analizy pyłkowej

Porównanie diagramów pyłkowych G-1/89 i G-4/90 pozwala stwierdzić duże ich podobieństwo, lecz i znaczne różnice. Bardzo podobne są starsze odcinki diagramów sięgające do okresu wczesnośredniowiecznego. Porównywalne są wartości procentowe głównych składników leśnych: dębu, graba i leszczyny. Także pierwsze dwie wyróżnione fazy osadnicze mają podobny przebieg i charakteryzują się porównywalną zawartością poszczególnych sporomorf. W obu analizowanych miejscach występuje również podobny osad — gytia wapienna.

Młodsze warstwy wykazują dużą zmienność, a spokojna dotychczas akumulacja osadów została zakłócona budową oraz użytkowaniem konstrukcji mostowej. Świadczą o tym m.in. cienkie warstwy piasku wewnątrz obiektu oraz obecność materiału archeologicznego (Kubiak i in. 1991). W trzeciej fazie osadniczej widoczne są różnice w przebiegu krzywych i notuje się większe zróżnicowanie zawartości procentowej wielu komponentów. Krzywa wskaźników antropogenicznych w diagramie G-1/89 dowodzi istnienia osadnictwa oraz działalności gospodarczej. W rdzeniu G-4/90 udział wskaźników antropogenicznych jest równie wysoki, jednakże ich wartości zmieniają się skokowo, ulegając na przemian podwyższeniu i obniżeniu. Podobne cechy stwierdzono w krzywych Carpinus i Corylus. W próbach stropowych rdzenia G-4/90 wyraźnie podnosi się krzywa roślin wodnych i błotnych, głównie dzięki licznej obecności zarodników Polypodiaceae, których obfita sedymentacja charakteryzuje płytkie zbiorniki wodne.

Wymienione cechy przebiegu krzywych i różnice występujące w trzeciej fazie osadniczej prowadzą do następujących wniosków:

1. Poziom 2,37–2,40 m wyznacza dolną granicę wczesnego średniowiecza.
2. Brak zaburzeń w przebiegu krzywych do głębokości około 1,6 m świadczy o niezakłóconej sedymentacji osadów w środowisku wodnym. Kulturowy charakter warstw potwierdza istnienie mostu, którego budowa i użytkowanie poprzedziły usypanie grobli.
3. Granica pomiędzy tymi obiektami przebiega na poziomie 1,5–1,6 m. Porównanie krzywych pyłkowych uzyskane dla warstw leżących powyżej tego poziomu z odpowiednimi warstwami rdzenia G-1/89 wykazuje zakłócenia, które świadczą o znacznym zaburzeniu sedymentacji, wywołanym budową i eksploatacją grobli.
4. Wyraźny wzrost krzywej roślin wodnych i błotnych w warstwach stropowych rdzenia G-4/90 wskazuje na zalanie obiektu i koniec jego użytkowania.

RUCHOMY MATERIAŁ ZABYTKOWY Z WYKOPU  4

Badania wykopaliskowe na stanowisku 2 w Gieczu stanowiły kolejny etap studiów nad podwodnymi warstwami kulturowymi (K. Tobolski 1989; M. Polcyn 1991). Ich celem było uzyskanie informacji umożliwiających wielokierunkowe badania przyrodnicze w kontekście archeologicznej analizy chronologicznej. W wyniku prac archeologicznych uzyskano dość liczny materiał zabytkowy (tab. 3), który jest przedmiotem niniejszego opracowania.

W badanym wykopie na podstawie treści geologicznej i przyrodniczej wyróżniono 26 warstw (L. Kubiak, M. Makohonienko, M. Polcyn 1991 s. 219–223; ryc. 2), z których jedynie część ma charakter warstw kulturowych. Większość tych warstw połączono w kompleksy, biorąc za główne kryterium stopień ich nasycenia materiałem archeologicznym. Istotne znaczenie miał również związek tych warstw z odkrytymi konstrukcjami drewnianymi, a także inne ślady działalności człowieka.

Wyróżniono cztery kompleksy, oznaczone (idąc od góry) numerami I, II, III, IV, łączące kolejne warstwy w stratyfikacji pionowej. Granice między nimi wyznaczają granice warstw naturalnych.

Kompleks I tworzą osady torfu (1) i gytii (2, 3, 3a, 3b) zalegające na całej powierzchni wykopu, osiągające łącznie miąższość od ok. 15 cm (przy południowym pasie słupów) do ok. 100 cm (przy profilu północnym). W kompleksie tym zanotowano nieliczny materiał archeologiczny (tab. 5).

Kompleks II to dwie warstwy piasku (13, 14) w różnym stopniu przesycone szczątkami organicznymi. Piasek ten zalega wewnątrz obiektu, tworząc niewielki nasyp (maksymalna szerokość w spągowej partii ok. 300 cm) o miąższości od ok. 20 cm (w centrum obiektu) do ok. 60 cm (w obrębie południowego pasa słupów). W obu warstwach wystąpiły większe fragmenty konstrukcji drewnianych (czego nie stwierdzono na tym poziomie w północnej części obiektu — w kompleksie I) oraz nieliczny materiał ceramiczny i żelazny topór. Warunki powstawania owych warstw i ich związek z obiektem nie jest jeszcze rozstrzygnięty.

Kompleks III wyznaczają warstwy kulturowe (15, 16, 17), tworzące wypełnisko obiektu o łącznej miąższości od ok. 20 cm (przy północnym pasie słupów) do ok. 80 cm w centralnej partii obiektu. Spąg kompleksu układa się w zasadzie dość równo, jedynie przy północnym pasie słupów znacznie się wznosi. Jego dolną granicę wyznacza warstwa silnie zailonej gytii (7), występująca na całej powierzchni wykopu. Warstwa 15 to mieszanina gałązek, kory, odpadów powstałych przy obróbce drewna, przesycona piaskiem w części leżącej pod kompleksem II. Warstwa ta wyklinowuje się znacznie poza południowym pasem słupów oraz w głąb w ich obrębie. W południowej partii obiektu występują dobrze zachowane konstrukcje drewniane, natomiast w części północnej również kamienne, nie tworzące czytelnego układu,

Warstwa 17 to spiaszczona gytia z dużą zawartością szczątków organicznych (m.in. słomy) o strukturze mierzwy. Warstwa 16 związana z 17 zawiera znaczną ilość słomy (rozłożony snopek ?). Na całej powierzchni między rzędami słupów w obrębie warstwy 17 wystąpiły dobrze zachowane konstrukcje drewniane.

W kompleksie III zarejestrowano najbogatszy materiał zabytkowy, na który oprócz ceramiki składają się m.in. sierp, ołowiany krążek, fragmenty skór i obrabianego drewna; stąd pochodzi również bogaty materiał paleobotaniczny.

Na poziomie kompleksu III, na zewnątrz obiektu, występują osady jeziorne z dość dużą zawartością szczątków organicznych, zwłaszcza słomy i kory, są to warstwy 4, 5, 6 w północnej części wykopu oraz 24, 17a, 25 w części południowej. Generalnie są to gytie, genetycznie związane z warstwami kompleksu III. Wydaje się, że część szczątków organicznych to wypłukane z wnętrza obiektu słoma i kora.

W omówionych warstwach z północnej części wykopu nie zanotowano materiału archeologicznego, natomiast w partii południowej wystąpiły fragmenty skór, poroże ze śladami obróbki oraz fragment plecionki z materiału organicznego.

Jako kompleks IV potraktowano łącznie warstwy zawierające materiał zabytkowy, zalegające poniżej warstewki 7, wewnątrz, jak i na zewnątrz obiektu. Do kompleksu tego zaliczono warstwy 8, 9, 10, o miąższości od 55 cm do 65 cm — z północnej części wykopu, z wnętrza obiektu natomiast warstwy 18, 19, 20, 21, 22 o łącznej grubości od 45 cm do 65 cm. W południowej części wykopu są to warstwy 26, 22, 9 miąższości ok. 40 cm. Generalnie są to gytie ze szczątkami organicznymi, stanowiące naturalny osad wypełniający misę jeziorną.

W warstwach tych nie występują konstrukcje drewniane, zanotowano natomiast dużo ceramiki a ponadto miecz (M. Kubiak i in. 1992a), klucz żelazny z kółkiem, dłuto żelazne, osełkę kamienną i in. Większość materiału wydobyto w południowej części wykopu. Najniżej odkryto: w części południowej wykopu w warstwie 9 (na głębokości 95,19 m n.p.m.) ułamek ceramiki; wewnątrz natomiast w warstwie 22 (na głębokości 95,17 m n.p.m.) fragmenty ceramiki i klucz; a w części północnej w warstwie 10 (na głębokości 95,11 m n.p.m.) fragment ceramiki.

Przy opracowaniu ceramiki zastosowano makroskopowe metody opisu cech technologicznych opublikowane (W. Dzieduszycki 1982, s. 16–20) i wielokrotnie stosowane do badania wczesnośredniowiecznej ceramiki z Wielkopolski (m.in. W. Dzieduszycki 1982, M. Łastowiecki 1989). Wykorzystano również niektóre metody zastosowane do analizy ceramiki z dorzecza dolnej Drwęcy (W. Chudziak 1991) i sandomierskiej (A. Buko 1990).

Wyniki pierwszego etapu analizy czyli dane technologiczno-techniczne ceramiki naczyniowej zawiera tabela 4. Generalnie ceramika reprezentowana jest przez całe naczynia i fragmenty: 1) całkowicie obtaczane oraz 2) silnie obtaczane lub/i toczone. Dokładna klasyfikacja tej drugiej kategorii ceramiki jest utrudniona ze względu na fragmentaryczny stan jej zachowania.

Przy opisie morfologii posłużono się wskaźnikami (tabela 5), określającymi relacje między poszczególnymi częściami naczyń (W. Chudziak 1991, s. 26–30). Stopień wychylenia brzegów w stosunku do szyjki naczynia (lub największego przewężenia między brzuścem a wylewem) określa wskaźnik S. Wskaźnik B określa stopień wydętości brzuśca w stosunku do szyjki naczynia — tj. relacja największej wydętości brzuśca do średnicy największego przewężenia szyjki. Relację między wysokością naczynia powyżej największej wydętości brzuśca a średnicą wylewu określa wskaźnik R. Wskaźniki te precyzyjnie określają proporcje górnych części naczyń.

Ukształtowanie dolnych partii naczynia określa wskaźnik D, informujący o relacji średnicy dna do średnicy największej wydętości brzuśca. Istotne znaczenie ma również proporcja między wysokością naczynia a maksymalną średnicą brzuśca.

Efektem analizy jest klasyfikacja chronologiczna materiału ceramicznego z poszczególnych kompleksów warstw w oparciu o datowanie analogicznych naczyń z innych stanowisk. Określa ona jedynie ogólne ramy czasowe omawianego materiału.

Na zawartość ruchomą kompleksu I składają się fragmenty naczyń całkowicie obtaczanych, silnie obtaczanych lub/i toczonych oraz kamienny rozcieracz.

Ryc. 12. Ceramika z kompleksu I.
1 — naczynie całkowicie obtaczane, 2 — fragmenty naczyń całkowicie obtaczanych lub/i toczonych

Naczynia całkowicie obtaczane reprezentuje 15 ułamków, w tym fragment naczynia (nr 1) silnie profilowanego o wysoko umieszczonej największej wydętości brzuśca. Brzusiec jest silnie wydęty, wyraźnie wyodrębniona, dość wysoka (1,5 cm) prosta szyjka o wygiętym prawie poziomo brzegu z prostą krawędzią. Dolna partia naczynia zwęża się mocno. Wykonano je z gliny z drobno- i średnioziarnistą domieszką, ścianki grubości 0,6 cm, przełam jednobarwny, powierzchnia popielata. Zdobienie w postaci podwójnej linii falistej i płytkich, regularnie rozmieszczonych żłobków poziomych (ryc. 12:1).

Tworzywem pozostałych fragmentów całkowicie obtaczanych była glina z drobno- i średnioziarnistą domieszką schudzającą. Grubość ścianek wynosi średnio 0,7 cm. Dominują jasne (beżowe, popielate) barwy powierzchni oraz jednobarwne przełamy. Zarejestrowano 7 fragmentów zdobionych — głównie regularnymi żłobkami. Jeden z ułamków na żłobkach w górnej części brzuśca ma ukośne nacięcia.

Naczynia silnie obtaczane lub toczone, wypalane w atmosferze redukcyjnej reprezentuje 5 fragmentów: 3 z części środkowej i 2 ułamki płaskich, niewyodrębnionych den. Wykonano je z gliny z małą zawartością drobnoziarnistej domieszki, powierzchnie barwy szarej, przełamy jednobarwne. Jeden z ułamków ma gładką powierzchnię o metalicznym połysku. Na podstawie zachowanych fragmentów nie można określić kształtu naczyń, z których pochodzą.

Naczynia silnie obtaczane lub toczone wypalane w atmosferze utleniającej to zrekonstruowana większa część naczynia (nr 2) stosunkowo silnie profilowanego, o silnie wydętym brzuścu, nisko umieszczonym załomie, brzegu stosunkowo słabo podniesionym ku górze z prosto ściętą krawędzią. Dolna część zaokrąglona, słabo zwężająca się. Wykonano je z gliny o małej zawartości drobnoziarnistej domieszki, ścianki grubości 0,4 cm, przełam jednobarwny. Powierzchnia barwy ceglastoszarej, pokryta płytkimi, regularnie rozmieszczonymi żłobkami (ryc. 12:2).

W tej grupie naczyń zanotowano ponadto 2 fragmenty z części środkowych, wykonanych z gliny z małą ilością drobnoziarnistej domieszki, ścianki cienkie, powierzchnie barwy ceglastoszarej, przełamy dwubarwne.

Wśród naczyń ceglastych wyróżniono: wyodrębnione, płaskie dno wraz z fragmentem przydennej partii brzuśca oraz 2 ułamki części środkowych. Wykonano je z gliny z drobnoziarnistą domieszką, ścianki cienkie, przełamy jednobarwne. Jeden z fragmentów ma mocno wygładzoną, lekko błyszczącą powierzchnię, pokrytą dość głębokimi, wąskimi rowkami.

Naczynia szkliwione reprezentuje fragment części brzegowej o pogrubionej krawędzi z niewielkim okapem od strony zewnętrznej. Wykonany z gliny z miałką domieszką, grubość ścianki 0,8 cm, przełam trójbarwny, powierzchnia barwy ceglastej. Na wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni zachowały się resztki zielonkawego szkliwa. Kolejny fragment, wykonany z gliny o podobnym do omówionego wyżej składzie, ma niestabilny dość ciemny przełam i podobnej barwy powierzchnię pokrytą z zewnątrz ciemnozielonym szkliwem. Ponadto występuje zdobienie w postaci regularnych żłobków. Resztki szkliwa o oliwkowej barwie zachowały się po wewnętrznej stronie taśmowatego ucha szerokości 5,6 cm, grubości 1,2 cm, ulepionego z gliny z niewielką ilością miałkiej domieszki, powierzchnia barwy ceglastej, przełam trójbarwny.

Biorąc pod uwagę strukturę masy ceramicznej, cienkościenność, oraz ukształtowanie brzegów ceramikę całkowicie obtaczaną datować można na XII wiek. Pozostałe fragmenty naczyń natomiast (oprócz toczonych) pojawiają się od połowy XIII wieku. Naczynia o formach podobnych do fragmentu naczynia silnie obtaczanego nr 2 (ryc. 12:2) występują w Świeciu w XIV–XV wieku, w Zbąszyniu w XV wieku (J. Kruppé 1981) odpowiednio: tabl. 10:22; tabl. 14:18). Biorąc pod uwagę powyższe przesłanki, jako ramy czasowe ceramiki z kompleksu I można wyznaczyć okres od XII do XV wieku.

Będący jedynym zabytkiem pozaceramicznym w kompleksie I owalny kamienny rozcieracz o mocno wygładzonej części pracującej ma długość 12 cm, szerokość 8,2 cm, wysokość 5,5 cm.

W kompleksie II zarejestrowano 10 fragmentów naczyń całkowicie obtaczanych, 7 fragmentów naczyń silnie obtaczanych lub/i toczonych, kafel, grudkę polepy (?) oraz żelazny topór.

Naczynia całkowicie obtaczane reprezentuje zrekonstruowane w całości naczyńko, 1 fragment części brzegowej, 1 fragment dna, 7 ułamków części środkowych.

Naczynie nr 3 silnie profilowane, o wydętym brzuścu, nisko umieszczonym załomie, stosunkowo mocno odgiętym brzegu o prostej, ściętej skośnie krawędzi. Dolna część naczynia zwęża się dość silnie, dno szerokie (7 cm średnicy), wklęsłe, z pierścieniem dookolnym. Na dnie znak garncarski w postaci równoramiennego krzyża w czworoboku wklęsłymi bokami wpisanym w koło. Wykonano je z gliny ze średnioziarnistą domieszką, ścianki nierównej grubości (od 0,3 do 0,5 cm), przełam jednobarwny, powierzchnia popielata (ryc. 13:1).

Ryc. 13. Materiał archeologiczny z kompleksu II
1–3 — ceramika całkowicie obtaczana, 4 — misa toczona, 5 — kafel, 6 — topór

Fragment części brzegowej nr 4 pochodzi zapew­ne od naczynia silnie profilowanego, o wydętym brzuścu i wysoko umieszczonej największej wydętości. Brzeg stosunkowo słabo wychylony, krawędź zaokrąglona. Szyjka wyraźnie wyodrębniona „żeberkiem”, brzusiec zdobiony dość głębokimi żłobkami. Tworzywo stanowi glina z małą ilością drobnoziarnistej domieszki, z widocznymi pojedynczymi okru­chami średniej grubości, przełam jednobarwny, powierzchnia jasnobrunatna (ryc. 13:2).

Kolejny fragment to niewyodrębnione, płaskie dno z wąskim pierścieniem przy­krawęd­nym. W centralnej partii dna znajduje się w przybliżeniu prostokątny, lekko wklęsły odcisk. Wykonane zostało z gliny z dużą ilością średnio- i gruboziarnistej domieszki, co zapewne wpłynę­ło na niejednolite zabarwienie przełamu (ryc. 13:3).

Pozostałe fragmenty w tej grupie naczyń wykonano z gliny o drobno- i Średnioziarnistej domiesz­ce, ścianki średniej grubości, barwy powierzchni jasne (popielate, jasnobrunatne), 4 ułamki zdobione poziomymi żłobkami.

Naczynia silnie obtaczane lub/i toczone, wypalane w atmosferze redukcyjnej reprezentuje jeden ułamek brzuśca naczynia stalowoszarego z powierzchnią o metalicznym połysku — technologia analogiczna do podobnego fragmentu z kompleksu I.

Wśród naczyń silnie obtaczanych lub/i toczonych wypalanych w atmosferze utleniającej zarejestrowano niewyodrębnione płaskie dno (z dość znaczną partią przydenną) oraz dwa fragmenty części środkowych. Wykonano je z gliny z minimalną ilością domieszki, przełamy dwubarwne, powierzchnie zewnętrzne ceglastoszare, wewnętrzne ceglaste.

Naczynia ceglaste reprezentuje duży fragment misy o następujących wymiarach: średnica wylewu ok. 29 cm, średnica dna 24 cm, zachowana wysokość 13 cm. Wykonano ją z gliny z dużą zawartością gruboziarnistego piasku. Przełam jednobarwny, jedynie w miejscach najgrubszych — przy dnie i wylewie — trójbarwny. Grubość ścianek i dna 0,8 cm. Górna część naczynia od wewnątrz jest pogrubiona i profilowana, krawędź zniszczona. Ścianki proste, jedynie w części górnej (na wysokości wewnętrznego zgrubienia) występuje niewielkie żeberko. Powierzchnia zewnętrzna pokryta jest dość regularnie rozmieszczonymi żłobkami. Dno wyodrębnione, płaskie z wyraźnymi śladami podważania wyrobu (ryc. 13:4).

Wśród naczyń szkliwionych zanotowano niewielki fragment nie­wyodrę­bnionego, płaskiego dna, wykonanego z gliny praktycznie bez domieszki, z resztką zielonego szkliwa od wewnątrz. Kolejny fragment to część środkowa naczynia o podobnej technologii, pokrytego z zewnątrz jasnobrązowym szkliwem, z ornamentem plastycznym w postaci „kwiatków”. Przełam jednobarwny, powierzchnia wewnętrzna barwy ceglastej.

Prawie w całości zrekonstruowano kafel miskowaty, o ściankach prostych i kwadratowym otworze. Punkt, w którym następuje zmiana kształtu z walcowatego na kwadratowy znajduje się w połowie długości. Krawędź ustawiona jest prosto, nieznacznie poszerzona w stosunku do grubości ścianek. Przy otworze widoczne ślady formowania narożników — ugniatanie palcami. Kafel wykonano na kole garncarskim z gliny z drobnoziarnistą domieszką. Grubość ścianek wynosi 0,6 cm, dna 0,5 cm. Przełam ścianek jednobarwny, dna dwubarwny. Powierzchnia barwy beżowej z brunatnymi plamami, pokryta szerokimi żłobkami. Wysokość kafla 10,5 cm, długość boku 15 cm, średnica dna 9,5 cm (ryc. 13:5).

W warstwach kompleksu II ceramika całkowicie obtaczana reprezentowana jest przez fragmenty naczyń, które ogólnie datować można na XII wiek. Pojawienie się pozostałych naczyń (oprócz toczonych) datowane jest na połowę XIII wieku. Misę datować można na podstawie analogii na XIV /XV wiek (B. Kirschke 1983, ryc. 5:41; 6:36). Kafel miskowaty z Giecza mieści się w ramach typu MIA1b (M. Dąbrowska 1987), występowały one od połowy XIV wieku do lat 50–60-tych XVI wieku oraz sporadycznie do wieku XVIII.

A zatem ramy czasowe kompleksu II można określić na czas od XII do XV wieku.

Zachowany w dobrym stanie żelazny topór o szerokim ostrzu spuszczonym ku dołowi i prostym grzbiecie ma następujące wymiary: długość 17 cm, szerokość ostrza 11,6 cm, najmniejsza szerokość szyjki ok. 3,5 cm, wysokość osady 5,2 cm, szerokość osady 3,5 cm, największa szerokość światła osady 2,3 cm. Opierając się na typologii A.N. Kirpičnikova (1966) zaliczyć go można do typu Va, charakterystycznego dla obszarów Rusi, terenów wschodniobałtyjskich i środkowo-zachodnioeuropejskich od XIII do XIV wieku (ryc. 13:6).

W kompleksie III zanotowano ceramikę całkowicie obtaczaną, silnie obtaczaną lub toczoną oraz dość liczny zbiór zabytków pozaceramicznych.

Ceramikę całkowicie obtaczaną reprezentuje 5 zrekonstruowanych w całości naczyń, 10 części górnych, 9 den i ich fragmentów oraz 35 części środkowych.

Naczynie nr 5 o stosunkowo słabo profilowanej górnej części i sił nie wydętym brzuścu, wysoko umieszczonym załomie, przysadziste. Szyjka słabo wyodrębniona, brzeg dość słabo wychylony z prostą, ściętą skośnie krawędzią i wrąbkiem na pokrywę. Dość silnie zwężająca się dolna część naczynia przechodzi w niewyodrębnione dno, wykonane z gliny z dodatkiem dość dużej ilości domieszki wszystkich rodzajów, ścianki średniej grubości, przełam dwubarwny. Powierzchnia dość gładka barwy brunatnej, pokryta dwuwątkowym ornamentem złożonym z motywu podstawowego, którym są żłobki nierównej szerokości i głębokości, nierównomiernie rozmieszczone, zajmujące większą część naczynia. Motywem uzupełniającym jest mocno pochylona linia falista umieszczona nad żłobkami u nasady szyjki — wykonana niestarannie czterozębnym narzędziem (ryc. 14:1).

Ryc. 14. Ceramika naczyniowa z kompleksu III
1–14 — ceramika całkowicie obtaczana

Naczynie nr 6 słabo profilowane, przysadziste z wysoko umieszczonym załomem słabo wydętego brzuśca. Brzeg stosunkowo słabo wygięty z prostą krawędzią i niewielkim „okapem”. Dość mocno zwężająca się dolna część naczynia przechodzi w niewyodrębnione płaskie dno z pierścieniem przykrawędnym. Na dnie widoczny owalny znak garncarski (?) zatarty nieco przez odciski deski (?). Wykonano je z gliny z dodatkiem drobno- i średnioziar­nistej domieszki, ścianki i dno średniej grubości, przełam dwubarwny. Powierzchnia gładka, barwy brunatnej, pokryta żłobkami 3–4 mm szerokości w górnej części brzuśca, które niżej tworzą szerokie bruzdy, powstałe pod wpływem nierównomiernego nacisku na część pracującą narzędzia (ryc. 14:2).

Naczynie nr 7 silnie profilowane, przysadziste, o mocno wydętym brzuścu, stosunkowo wysoko umiesz­czonym załomie. Brzeg silnie wychylony o dwudzielnej, wklęsłej w środkowej części krawędzi i z wrębem wewnętrznym. Dolna część naczynia zwęża się dość mocno. Dno jest wklęsłe, szerokie, z wąskim pierścieniem przykrawędnym, nieczytelnym znakiem garncarskim. Tworzywem była glina z drobnoziarnistą domieszką, ścianki cienkie, przełam niestabilny — w górnej części i przy dnie trójbarwny, na brzuścu jedno- i dwubarwny. Powierzchnia gładka barwy szarej, pokryta ornamentem w postaci żłobków: na górnej części brzuśca zagęszczonych, szerokości 0,3 cm, szersze — do 0,5 cm i rzadziej rozmieszczone na niższych partiach naczynia (ryc. 14:3).

Naczynie nr 8 silnie profilowane, przysadziste o mocno wydętym brzuścu, załom umieszczony na ok. 2/3 wysokości naczynia. Brzeg dość silnie wygięty z profilowaną krawędzią. Dolna część brzuśca zwęża się mocno, przechodząc w niewyodrębnione, wklęsłe, szerokie dno z pierścieniem przykrawędnym i znakiem garncarskim w postaci krzyża z wypukłym guzkiem pośrodku, wpisanym w słabo zarysowane koło. Wykonano je z gliny z dodatkiem drobno- i średnioziarnistej domieszki, ścianki cienkie, dno średniej grubości, przełam trójbarwny. Powierzchnia gładka, niejednolitej barwy w odcieniach beżu. Zdobione płytkimi żłobkami, zagęszczonymi na górnej części brzuśca, które niżej dość regularnie pokrywają większą część naczynia, szerokość żłobków: 0,3–0,4 cm (ryc. 14:4).

Naczynie nr 9 silnie profilowane o mocno wydętym brzuścu i stosunkowo wysoko umieszczonym załomie. Wysokość naczynia jest równa średnicy największej jego wydętości. Brzeg dość silnie wychylony o zaokrąglonej krawędzi. Dolna część naczynia zwęża się silnie. Dno wklęsłe z pierścieniem przykrawędnym ze śladami podważania wyrobu, czytelne negatywy po drobnej podsypce. Wykonano je z gliny z drobnoziarnistą domieszką, ścianki cienkie, przełam trójbarwny. Powierzchnia gładka barwy brunatnej, zdobiona regularnymi żłobkami nieco zagęszczonymi na górnej części brzuśca (ryc. 14:5).

Naczynia z cylindryczną szyjką reprezentowane są przez dwa fragmenty pochodzące od naczyń o podobnych proporcjach - o słabo wydętych brzuścach i wysoko umieszczonych załomach (nr 10 i 11). Obie szyjki są 3 cm wysokości o krawędzi, w jednym przypadku (nr 10) zaokrąglonej, lekko ściętej do wnętrza, w drugim (nr 11) dwudzielnej wklęsłej w części środkowej. Tworzywem była glina z drobnoziarnistą domieszką, ścianki cienkie, przełamy jednobarwne. Powierzchnie szorstkie niejednolitej, szarobrunatnej barwy. Zdobione szerokimi od 0,4 do 0,5 cm szerokości żłobkami, regularnie rozmieszczonymi, tworzącymi „żeberko” u nasady szyjki (ryc. 14:6, 7).

Następne fragmenty (nr 12 i 13) pochodzą od naczyń silnie profilowanych z dość wysoko umieszczonym załomem silnie wydętego brzuśca. Proporcje obu naczyń są zbliżone. Brzegi mocno wychylone z podobnie ukształtowanymi, zaokrąglonymi krawędziami. Do wykonania obu naczyń użyto gliny z drobnoziarnistą domieszką, ścianki cienkie, przełam w jednym przypadku dwu- w drugim trójbarwny. Powierzchnie szorstkie barwy ciemnoszarej. Jeden fragment pokryty wyraźnymi żłobkami szerokości 0,3–0,4 cm, które początek swój biorą nieco poniżej nasady szyjki (nr 12, ryc. 14:8). Drugi fragment zdobiony jest ornamentem dwuwątkowym w postaci dookolnych żłobków, motywem uzupełniającym są głęboko ryte, przeplatające się linie faliste, usytuowane tuż pod nasadą szyjki (nr 13, ryc. 14:9).

Kolejny fragment (nr 14) pochodzi od naczynia silnie profilowanego o wydętym brzuścu i stosunkowo wysoko umieszczonym załomie. Szyjka niewyodrębniona wysokości 1,3 cm, brzeg silnie wychylony, podniesiony nieco ku górze z płytkim rowkiem, krawędź prosta. Od nasady szyjki zdobiony żłobkami 0,4 cm szerokości. Wykonany z gliny z dość dużą zawartością drobnoziarnistej domieszki, ścianki średniej grubości, przełam niejednolity. Powierzchnia szorstka barwy ciemnoszarej (ryc. 14:10).

Następny fragment nr 15 to część naczynia dość silnie profilowanego o mocno wydętym brzuścu, stosunkowo wysoko umieszczonym załomie i wyodrębnionej szyjce. Brzeg dość silnie wychylony z zaokrągloną krawędzią. Od nasady szyjki zdobiony wąskimi, gęsto rozmieszczonymi żłobkami, które ku dołowi stają się coraz szersze do 0,6 cm. Tworzywem była glina z dodatkiem drobno- i średnioziarnistej domieszki, ścianki cienkie, przełam dwubarwny, powierzchnia gładka barwy beżowej (ryc. 14:11).

Fragment naczynia nr 16 silnie profilowanego o stosunkowo wysoko umieszczonym załomie, mocno wydętym brzuścu. Szyjka niewyodrębniona, brzeg słabo wychylony o prostej krawędzi. Zdobiony dość szerokimi żłóbkami rozpoczynającymi się u nasady szyjki (ryc. 14:12).

Fragment naczynia nr 17 silnie profilowanego z dość silnie wydętym brzuścem o stosunkowo wysoko umieszczonym załomie. Szyjka niewyodrębniona, brzeg stosunkowo słabo wychylony wyciągnięty lekko ku górze o prostej krawędzi. Zdobione niezróżnicowanymi żłobkami (ryc. 14:13). Oba opisane wyżej ułamki wykonano z gliny z dodatkiem drobnoziarnistej domieszki z pojedynczymi, dość grubymi ziarnami. Ścianki cienkie, przełamy niejednolite, powierzchnie dość gładkie, ciemnoszare.

Fragment naczynia (nr 18) silnie profilowanego o wydętym brzuścu, stosunkowo wysoko umieszczonym załomie. Szyjka wyodrębniona, prosta wysokości 1,5 cm. Brzeg słabo wychylony wyciągnięty ku górze, profilowany o prostej krawędzi. U nasady szyjki występuje niewielkie „żeberko” a niżej nierównomiernie rozmieszczone żłobki. Tworzywem była glina z dość dużą zawartością drobnoziarnistej domieszki, ścianki średniej grubości, przełam niejednolity. Powierzchnia szorstka, ciemnoszara (ryc. 14:14).

Fragment górnej części naczynia z niewyodrębnioną szyjką, odgiętym brzegiem o zniszczonej krawędzi. Tworzywem była glina ze średnioziarnistą domieszką, ścianki cienkie, przełam dwubarwny, powierzchnia ciemnoszara. Dwuwątkowy ornament w postaci umieszczonej na górnej części brzuśca pojedynczej falistej linii i występujących bezpośrednio pod nią żłobków.

Ryc. 15. Ceramika z kompleksu III
1–6 — naczynia całkowicie obtaczane,
7–8 — naczynia silnie obtaczane lub/i toczone

Fragmenty części środkowych wykonane zostały z gliny z dodatkiem drobnej (rzadziej średnioziarnistej) domieszki. Pochodzą w przewadze z naczyń o cienkich Ściankach, barwy ciemnoszarej, wszystkie z ornamentem żłobków. Dominują dwubarwne przełamy. Wśród nich wyróżnia się fragment części górnej i dolnej naczynia wykonanego z gliny z dodatkiem dość dużej ilości domieszki wszystkich rodzajów, ścianki średniej grubości, powierzchnia dość gładka, niejednolitej barwy (popielaty w różnych odcieniach). Dwuwątkowy ornament w postaci płytkiej linii falistej, umieszczonej między wąskimi, gęsto rozmieszczonymi żłobkami, strefa ta oddzielona jest od pozostałej części brzuśca niewielkim „żeberkiem”, pod którym występują regularne żłobki (ryc. 15:1). Dna są niewyodrębnione, wklęsłe, 4 z pierścieniem przykrawędnym, średnice od 6,5 do 11,5 cm. Na 5 dnach widoczne negatywy po podsypce, a na 4 ślady podważania wyrobu. Dwa dna mają guzki średnicy ok. 0,5 cm umieszczone w centrum lub acentrycznie (ryc. 15:2, 3). Na jednym z den widnieje nieregularne wklęśnięcie średnicy ok. 1,5 cm (ryc. 15:4), na innym płytki odcisk w postaci koła (znak garncarski?) (ryc. 15:5).

Ogólnie można stwierdzić, iż naczynia całkowicie obtaczane z kompleksu III wykonano z gliny z dodatkiem średnioziarnistej domieszki, formowano naczynia o ściankach przeważnie cienkich (do 0,6 cm) przy dość dużym udziale naczyń o średniej (0,6–0,9 cm) grubości ścianek. Lepione były na kole garncarskim metodą ugniatania i następnie całkowicie obtaczane. Generalnie naczynia te są bardzo jednolite pod względem formy. Załomy brzuśców są stosunkowo wysoko umieszczone (wartość wskaźnika R od 0,28 do 0,38). Brzuśce są mocno wydęte (przeważają naczynia o wartości wskaźnika B powyżej 1,2). Charakterystyczne jest również silne przewężenie wklęsłych szyjek. Naczynia są przysadziste o dość szerokich dnach (wartość wskaźnika D znacznie powyżej 0,3). Dna są niewyodrębnione, lekko wklęsłe, nieliczne zaopatrzone w znaki garncarskie, na niektórych wystąpiły niewielkie guzki i koliste odciski, które trudno jednoznacznie określić jako znaki garncarskie. Dominuje zdobnictwo w postaci zróżnicowanych formalnie dookolnych żłobków.

W grupie naczyń silnie obtaczanych lub toczonych, wypalanych w atmosferze redukcyjnej zanotowano jedno naczynie oraz fragment części górnej.

Naczynie nr 19 silnie profilowane o mocno wydętym brzuścu z nisko umieszczoną największą wydętością. Wysokość naczynia jest równa średnicy brzuśca. Brzeg stosunkowo słabo wychylony, wyciągnięty ku górze, krawędź lekko skośnie ścięta od zewnątrz. Dość silnie zwężająca się dolna część naczynia przechodzi w niewyodrębnione, płaskie dno. Przy jego zewnętrznej partii widoczny jest wąski pierścień, który powstał po dolepieniu taśmy do krążka. Wykonano je z gliny z drobno- i średnioziarnistą domieszką, ścianki i dno cienkie, przełam w zasadzie jednobarwny (miejscami dwubarwny). Powierzchnia szorstka (wyczuwalne grubsze ziarna domieszki, które pozostawiły też wyraźne rysy). Na górnej części brzuśca zdobienie w postaci 6 wąskich, dość głębokich żłobków (ryc. 15:7).

Kolejny w tej grupie jest fragment naczynia, którego kształt trudno jednoznacznie określić. Górna część jest mocno zawężona o dość mocno wychylonym brzegu z wrąbkiem i prostą krawędzią. Wykonano je z gliny o dużej zawartości średnio- i gruboziarnistej domieszki, ścianki średniej grubości, przełam niejednolity. Powierzchnia gładka lecz wyczuwalne są grubsze ziarna domieszki, nieco wybłyszczona, barwy ciemnoszarej. Na górnej części brzuśca zdobienie w postaci 5 płytkich, wąskich, gęsto rozmieszczonych żłobków (ryc. 15:8).

Pewne zbieżności morfologiczne dostrzec można pomiędzy większością naczyń całkowicie obtaczanych z kompleksu III a naczyniami z grupy Vb i Vc z Kruszwicy, gdzie datowane są od poł. X do poł. XIV wieku (W. Dzieduszycki 1982, s. 38), a także VIII rodziną typów z Lednicy, gdzie występują od poł. X do XII wieku (M. Łastowiecki 1989, s. 19). Podobnie datowane są na wielu innych stanowiskach, choć wydaje się, że typowe są raczej dla XII wieku. Analogie do naczyń gieckich spotykamy m. in. w Poznaniu (W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska 1980, ryc. 134; W. Hensel i in. 1959, tabl. II), Wesółkach (W. Szenicowa 1964, ryc. 2), Bninie (K. Szamałek i in. 1979, ryc. 51:1, 77:2,5; E. Krause 1976, ryc. 12:1), Wrocławiu (J. Kaźmierczyk 1964, ryc. 8:4; 1966, ryc. 29, 59, 81), Niemczy (J. Kaźmierczyk 1975, ryc. 2:g), Opolu (B. Gediga 1966, ryc. 9; 1968, ryc. 7). Najmłodsze w tym zbiorze jest naczynie obtaczane silnie — nr 19. Podobne formy (różniące się jednak potraktowaniem krawędzi) spotykane są na wielu stanowiskach datowanych na XIV wiek, choć niekiedy pojawiają się już w XIII wieku (J. Kruppé 1981, karty katalogowe: 1:12, 8:10, 10:21, 22, 31:6).

Biorąc pod uwagę powyższe przesłanki ramy czasowe ceramiki z kompleksu III można wyznaczyć na okres od XII do XIV wieku.

W warstwach kompleksu III zarejestrowano oprócz ceramiki przedmioty z żelaza, ołowiu, kości i poroża, skóry, kamienia i drewna.

Ryc. 16. Zabytki z kompleksu III
1 — sierp żelazny, 2–6 wyroby skórzane, 7 — osełka

Wyroby z żelaza reprezentuje sierp z trzonem długości 11,5 cm wbitym w drewnianą rękojeść. Ostrze łukowato wygięte, tylec lekko zgrubiały, krawędź tnąca zniszczona — największa szerokość ostrza wynosi 2,5 cm (ryc. 16:1). Podobne sierpy znaleziono m.in. w Bninie (K. Szamałek i in. 1979, ryc. 47:43, 57:10), Ujściu (L. Leciejewicz 1961, ryc. 11:1, 2), Poznaniu (W. Hensel 1959, tabl. X:3). Kolejny przedmiot żelazny jest silnie skorodowany, co utrudnia jego identyfikację, zachowana długość 12 cm, szerokość ok. 2 cm. Metale kolorowe reprezentuje ołowiany krążek średnicy 1,2 cm, grubości 0,3 cm z otworkiem średnicy 0,3 cm (ryc. 17). Krążki takie znajdowane są dość licznie na stanowiskach wczesnopolskich, służyły zapewne do obciążania haczyków do wędek na ryby. Znane są m. in. z Poznania (A. Dymaczewski 1961, s. 162, tabl. XIV:19; M. Malinowska 1961, s. 29; ryc. 16:1; s. 31, 41; ryc. 26:8), Bnina (K. Szamałek i in. 1979, ryc. 61:28).

Ryc. 17. Ołowiany krążek z kompleksu III

Z kości wykonano łyżwę długości 22 cm, wygładzoną na stronie dolnej, bez otworków służących do przymocowywania do stopy oraz fragment przypuszczalnie łyżwy mocno wygładzonej, o zachowanej długości 20,5 cm.

Nieliczne ślady obróbki widoczne są na dwóch fragmentach poroży, z których jedno ma długość 13 cm, drugie 11 cm.

Wyroby ze skóry: 2 przyszwy, 1 podeszwa, 10 ścinków, 1fragment nieokreślonego wyrobu. Jedna z przyszew (ryc. 16:2) prawie kompletna ma długość ok. 30 cm, wysokość w pięcie ok. 5 cm, szerokość części przedniej (najbardziej zniszczonej) 10 cm. Na krawędzi części dolnej drobne i gęsto rozmieszczone dziurki szwu. Dwa prostokątne otwory oddalone od siebie o ok. 12 cm widoczne są na krawędzi górnej. Kolejna przyszwa (ryc. 16:3) ma w górnej części prostokątne otwory (wysokości ok. 0,7 cm) do przyciągania rzemienia. Podeszwa zachowała się bez wykroju pięty. Jej długość wynosi 17 cm. Nosek zaokrąglony. Powierzchnia spodnia niezbyt starta. Dziurki szwu widoczne tylko na ok. 2/3 obwodu i obejmują tylko mizdrę, nie przechodząc przez całą grubość skóry (por. uwagi na ten temat: J. Kaźmierczyk 1966, s. 93) (ryc. 16:4). Wśród ścinków jest 7 sztuk ze śladami szycia z bliżej nieokreślonych wyrobów, 3 fragmenty bez śladów szycia oraz fragment mizdry. Jeden kawałek skóry ma prostokątne otworki wysokości ok. 1 cm nieregularnie lecz blisko siebie rozmieszczone, brak śladów szycia. Na uwagę zasługuje trójkątny okrawek skóry, który ma wycięcia oddalone o ok. 1 cm, a między tymi wycięciami są dziurki ok. 0,5 cm wysokości (ryc. 16:5).

Duży fragment skóry kształtu prostokątnego o długości 10,5 cm i szerokości 12 cm na trzech bokach ma dziurki szwu, natomiast na górnej krawędzi otwory do przewlekania rzemienia, być może jest to część sakiewki (ryc. 16:6).

Ryc. 18. Zabytki z kompleksu III
1–6 — wyroby drewniane

Wyroby z kamienia to 3 osełki oraz 2 kamienie ze śladami obróbki. Osełka z otworkiem wierconym z dwóch stron ma długość 8, 7 cm, przekrój prostokątny o wymiarach 1,3 × 1 cm, średnica otworu 0,5 cm. Wszystkie powierzchnie są wygładzone (ryc. 16:7). Dwie pozostałe osełki zachowały się tylko we fragmentach, z których jeden ma wszystkie ścianki wygładzone, drugi natomiast ślady gładzenia ma tylko na jednym boku. Kamień kształtu łódkowatego ma długość 17,5 cm; przekrój prostokątny o wymiarach 7,0 × 2,5 cm. Powierzchnia górna i dolna dość mocno wygładzone, najbardziej zużyta jest jedna ze ścianek bocznych. Kamień ten mógł służyć zarówno jako osełka jak i podkładka. Kolejny kamień o nieregularnym kształcie ślady użytkowania nosi tylko na jednej ściance, być może jest to fragment podkładki.

Ryc. 19. Kubek ręcznie lepiony z kompleksu IV

Wyroby drewniane reprezentuje 6 kul (ryc. 18:1) średnicy od 4 do 6 cm od szelek do wyciągania sieci (J. Kmieciński 1955, s. 213, tabl. 22), następnie kawałek drewna w kształcie prostopadłościanu o lekko zaokrąglonych narożnikach, długości ok. 15 cm, szerokości ok. 4,5 cm i wysokości 5,5 cm. Pośrodku starannie wycięty prostokątny otwór o wymiarach 4 × 2,5 cm (ryc. 18:2). Ponadto drewniane są dwie obejmy różnej wielkości (ryc. 18:3, 4) a także starannie obrobiona część deszczułki z wycięciem. Interesujący jest przedmiot długości 25 starannie obrobiony z wyodrębnioną z dwóch stron główką. Drugi koniec jest ucięty prosto (ryc. 18:5). Fragmentem podobnego przedmiotu jest prostokątna główka o wymiarach 5 × 4,5 × 2,5 cm z wyraźnie wyodrębnionym, prostym trzpieniem o zachowanej długości ok. 5 cm (ryc. 18:6), następny fragment ma kształt wrzecionowaty, długości ok. 12 cm, szerokość pośrodku ok. 2,5 cm. Trudno jednoznacznie określić funkcję wymienionych przedmiotów, gdyż mogą być elementami konstrukcyjnymi mostu jak również sprzętem rybackim, co sugerują materiały z Gdańska (J. Kmieciński 1955, tabl. 20–22). Pozostałe 5 fragmentów drewna nosi mniej lub bardziej widoczne ślady obróbki, wśród nich deska wiosłowatego kształtu.

W warstwach występujących w południowej części wykopu na poziomie kompleksu III znaleziono fragment obejmy drewnianej, 3 ścinki skóry z dziurkami szwu oraz plecionkę z materiału organicznego (łyko, słoma?) w postaci warkocza.

Inwentarz ruchomy kompleksu IV stanowi ręcznie lepiony kubek, całe i fragmenty naczyń całkowicie obtaczanych, przedmioty z żelaza, kamienia oraz skóry.

Ryc. 20. Ceramika naczyniowa z kompleksu IV

Kubek ma proste, lekko rozszerzające się ku górze ścianki wysokości ok. 6,5 cm, średnica dna 5 cm, średnica wylewu 6,5 cm. Wykonany został z jednego kawałka gliny z dużą zawartością średnio- i gruboziarnistej domieszki, ścianki nierównej grubości od 0,4 do 0,6 cm, barwa przełamu i powierzchni niejednolita. Krawędź zaokrąglona. Dno ma wklęśnięcie o średnicy ok. 2,5 cm (ryc. 19).

Naczynia całkowicie obtaczane reprezentuje 7 zrekon­struo­wanych w całości naczyń, 1 fragment części górnej wraz ze znaczną partią brzuśca, 6 części środkowych oraz 6 den i ich fragmentów.

Naczynie dwustożkowate (nr 20), stosunkowo słabo profilowane o słabo wydętym brzuścu, wysoko umieszczonym załomie. Brzeg odgięty poziomo o krawędzi dwudzielnej, lekko wklęsłej w części środkowej. Dolna część zwęża się stosun­kowo silne. Dno lekko wklęsłe, ślady drobnoziarnistej podsypki. Ulepione z gliny z dodatkiem średnio- i gruboziarnistej do­mieszki, ścianki średniej grubości, przełam dwubarwny. Powierzchnia szorstka, ciemno­szara, pokryta szerokimi (0,5 cm szerokości na górnej części, 0,8 cm na dolnej) żłobkami, rozpoczynającymi się tuż pod brzegiem i obejmującymi część przydenną naczynia (ryc. 20:1).

Naczynie nr 21 o stosunkowo słabo profilowanym brzegu, dość silnie wydętym brzuścu. Szyjka słabo wyodrębniona, lekko wklęsła. Silnie zwężająca się dolna część naczynia przechodzi w niewyodrębnione, lekko wklęsłe dno z wąskim pierścieniem. Na dnie widoczny podłużny odcisk, drugi w centrum znacznie szerszy i krótszy, ponadto 4 niewielkie wklęsłe odciski — ślady po gwoździach? Wykonane z gliny ze średnioziarnistą domieszką, ścianki średniej grubości, przełam i powierzchnia niejednolite. Zdobione dość głębokimi i wąskimi żłobkami nieco zagęszczonymi u nasady szyjki, od załomu brzuśca w dół — bardzo płytkimi (ryc. 20:2).

Naczynie nr 22 silnie profilowane o mocno wydętym brzuścu, wysoko umieszczonym załomie. Silnie wychylony brzeg o ściętej skośnie krawędzi. Szyjka lekko wklęsła. Dolna część naczynia silnie się zwęża przechodząc w niewyodrębnione, lekko wklęsłe dno z wąskim pierścieniem przykrawędnym ze śladami po podsypce. Wartość wskaźnika H = 0,92 określa je jako przysadziste. Jednak mała (w stosunku do średnicy brzuśca) średnica dna, ukształtowanie brzuśca oraz duży kąt zwężania czaszy sprawiają, że naczynie to nabiera cech smukłości. Wykonano je z gliny z dodatkiem średnioziarnistej domieszki, ścianki cienkie, przełam dwubarwny. Powierzchnia dość gładka barwy ciemnoszarej. Ornament dwuwątkowy składający się z dookolnych, jednakowej szerokości (0,3–0,4 cm) żłobków, nieco zagęszczonych na górnej części brzuśca, pokrywających większą część naczynia oraz linii falistej starannie wykonanej sześciozębnym narzędziem, usytuowanej u nasady szyjki (ryc. 20:3).

Naczynie nr 23 silnie profilowane, o silnie wydętym brzuścu, wysoko umieszczonej największej wydętości brzuśca. Dość mocno wygięty brzeg o zaokrąglonej krawędzi, wyodrębnionej, lekko wklęsłej szyjce. Silnie zwężająca się dolna część naczynia, dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe z pierścieniem przykrawędnym, na którym widnieją ślady podważania wyrobu, znak garncarski w postaci krzyża. I to naczynie również sprawia wrażenie smukłego (por. uwagi wyżej). Wykonano je z gliny z dodatkiem drobno- i średnioziarnistej domieszki, ścianki i dno średniej grubości, przełam trójbarwny. Powierzchnia dość gładka, zabarwienia niejednolite brunatno-szare. Ornament w postaci żłobków silnie zagęszczonych u nasady szyjki (szerokość 0,2 cm, odległość 0,1 cm) nieco szerszych i rzadziej rozmieszczonych na niższych partiach. Wewnątrz naczynie starannie wygładzone (ryc. 20:4).

Naczynie nr 24 o dość silnie profilowanej górnej części i słabo wydętym brzuścu, wysoko umieszczonym załomie. Dość silnie wychylony brzeg o wielodzielnej, wypukłej w środkowej części krawędzi. Dolna część naczynia zwęża się silnie, dno niewyodrębnione, mocno wklęsłe z pierścieniem oraz ze słabo czytelnym znakiem. Ulepione z gliny z dodatkiem średnio- i gruboziarnistej domieszki, ścianki średniej grubości, dno cienkie. Powierzchnia gładka ciemnoszara, przełam dwubarwny. Zdobione dość regularnymi, szerokimi (do 0,5 cm) żłobkami, nieco zagęszczonymi u nasady szyjki, pokrywającymi naczynie tylko nieco poniżej wydętości brzuśca. Wewnątrz widoczne dość wyraźne miejsca łączenia taśm oraz rysy od grubszych ziarn domieszki (ryc. 20:5).

Naczynie nr 25 silnie profilowane, przysadziste, o wydętym brzuścu i wysoko umieszczonym załomie. Brzeg dość silnie wychylony o krawędzi dwudzielnej, wklęsłej w części środkowej. Silnie zwężająca się dolna część naczynia przechodzi w niewyodrębnione, mocno wklęsłe dno z pierścieniem przykrawędnym. Wykonano je z gliny z drobno- i średnioziarnistą domieszką, ścianki i dno średniej grubości. Przełam trójbarwny, powierzchnia szorstka, ciemnoszara. Zdobienie w postaci żłobków pokrywających prawie całe naczynie, u nasady szyjki wąskich i gęsto rozmieszczonych, poczynając od górnej partii brzuśca szerszych i bardziej oddalonych od siebie (ryc. 20:6).

Naczynie nr 26 dwustożkowate, smukłe, słabo profilowane o dość mocno wydętym brzuścu, załom umieszczony na 2/3 wysokości. Brzeg słabo wychylony o prostej krawędzi z niewielkim „okapem” po zewnętrznej stronie. Silnie zwężająca się dolna część naczynia przechodzi w niewyodrębnione wklęsłe, dość szerokie dno. Wykonano je z gliny z dużą zawartością średnio- i gruboziarnistej domieszki — widoczne są ziarna piasku i tłucznia o średnicy 0,3 cm. Powierzchnia jasnobrunatna, plamista, przełam jednobarwny. Zdobione bardzo nierównymi, nieregularnie rozmieszczonymi żłobkami, zajmującymi większą część naczynia (ryc. 20:7).

Fragment naczynia nr 27 silnie profilowanego o dość mocno wydętym brzuścu, wysoko umieszczonym załomie. Wykonane z gliny z drobnoziarnistą domieszką, ścianki średniej grubości, przełam jednobarwny. Powierzchnia ciemnoszara, dość szorstka, pokryta ornamentem dookolnych żłobków mocno zagęszczonych na górnej części brzuśca, na pozostałej partii naczynia szerszych i rzadziej rozmieszczonych, zajmujących większą część naczynia (ryc. 20:8).

Ryc. 21. Ceramika naczyniowa z kompleksu IV

Część brzuśców pod względem technologii jest podobna do wyżej opisanych naczyń. Dwa z nich zdobione są dość regularnymi żłobkami, jeden zaś płytkimi, nieregularnymi. Wśród nich wyróżnia się fragment dwustożkowatego naczynia, zdobionego wyraźnymi, 0,4 cm szerokości żłobkami (ryc. 21:1).

Zachowane w całości dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe z pierścieniem przykrawędnym, na którym czytelne są ślady podważania wyrobu. Na dnie znak garncarski w postaci krzyża wpisanego w koło. Wykonano je ze średnioziarnistą domieszką, ścianki grube, przełam trójbarwny, powierzchnia brunatna (ryc. 21:2).

Kolejne niewyodrębnione dno, lekko wklęsłe ze śladami podsypki, ze słabo czytelnym znakiem garncarskim. Wykonane z gliny z bardzo dużą ilością średnio- i gruboziarnistej domieszki, ścianki średniej grubości, dno cienkie, przełam trójbarwny, powierzchnia niejednolita w różnych odcieniach koloru popielatego. Ścianki niemal po dno pokryte delikatnym, równomiernym ornamentem wykonanym trójzębnym narzędziem (ryc. 21:3).

Pozostałe fragmenty pochodzą od den niewyodrębnionych (w jednym przypadku niemożliwe jest określenie formy), płaskich (2 ułamki: w tym jeden ze znakiem krzyża wpisanego w dwa koła, ryc. 21:4) i wklęsłego z wypukłym guzkiem (średnicy 0,5 cm) w centralnej części. Ten ostatni fragment ma ponadto 2 płytkie i nieco głębszy odcisk (ryc. 21:5). Tworzywem wszystkich fragmentów była glina z dużą ilością średnioziarnistej domieszki.

Podsumowując: naczynia z kompleksu IV lepiono na kole garncarskim metodą ugniatania z gliny z dodatkiem średnioziarnistej domieszki, formowano ścianki średniej grubości (od 0,6 do 0,9 cm) oraz dość silnie całkowicie obtaczano. Pod względem morfologicznym są dość jednolite. Cechuje je wysoko umieszczony (wartość wskaźnika od 0,19 do 0,28), zdecydowanie zarysowany (bądź lekko zaokrąglony), niezbyt mocno wydęty brzusiec (wartość wskaźnika od 1,1 do 1,26). Należy podkreślić, iż najbardziej charakterystyczną ich cechą są małe (w stosunku do średnicy brzuśca) średnice den — wartość wskaźnika od 0,29 do 0,4 (wyraźnie mniejsza niż w kompleksie III). Nadaje to im specyficzny wygląd — choć wysokość jest prawie zawsze mniejsza niż średnica brzuśca to sprawiają wrażenie dość smukłych. Naczynia te cechuje zdobienie głównie w postaci zróżnicowanych formalnie żłobków dookolnych zagęszczonych i wąskich u nasady szyjki, szerszych i rzadziej rozmieszczonych na niższych partiach. Zdobienie tego typu nie zostało, jak dotąd, przeanalizowane (W. Chudziak 1991, s. 101). Dna są niewyodrębnione, dość liczne zaopatrzone w znaki garncarskie, najczęściej w postaci różnych odmian krzyża w kole.

Najstarszym elementem w zbiorze naczyń jest garnek o dwustożkowatym brzuścu i załomie umieszczonym nieco niżej niż u pozostałych naczyń, analogiczny do naczynia z grupy C2 a z I fazy grodu w Jedwabnie datowanej od poł. X wieku (W. Chudziak 1991, ryc. 31:f). Pozostałe naczynia mają odpowiedniki na wczesnopolskich stanowiskach m. in. w Poznaniu (W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska 1980, ryc. 123; W. Hensel i in. 1959, tabl. IV), Bninie (K. Szamałek i in. 1979, ryc. 48: 11), Oćwiece, Okuninie (W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska 1972, ryc. 155, 156), Kaliszu (I. Dąbrowska 1960, ryc. 7, 23; K. Dąbrowski i in. 1959 ryc. 5), Kaszowie (W. Dzieduszycki 1972, ryc. 5), Niemczy (J. Kaźmierczyk 1959, ryc. 5). Generalnie datowane są od poł. X do XII wieku. Takie też ramy czasowe ustalić można dla ceramiki z kompleksu IV.

Ryc. 22. Zabytki z kompleksu IV

Przedmioty żelazne znalezione w kompleksie IV reprezentuje doskonale zachowany miecz z drewnianym uchwytem, napisem i dziwerowaniem na głowni, już przedstawiony w literaturze i zaliczony do typu H wg typologii Petersena (L. Kubiak i in. 1991a, s. 367–368: J. Lehmann 1991, s. 369–370). W bardzo dobrym stanie zachował się również klucz żelazny. Wykonany ze sztabki o przekroju kwadratowym, zgięty pod kątem lekko rozwartym, zakończony z jednej strony uszkiem z kółkiem do zawieszania z drugiej zaś piórem mającym jeden ząb. Długość klucza 17,5 cm, pióra 7 cm, zęba 0,8 cm, średnica 3,5 cm (ryc. 22:1). Podobne klucze odkryto w Poznaniu (A. Dymaczewski 1961, s. 161, tabl. XIV:18), Bninie (E. Krause 1976, s. 86, ryc. 41:4) oraz na innych stanowiskach. Znane są od I–II wieku n. e. (J. Kostrzewski 1949, s. 133) i przez cały okres wczesnośredniowieczny. Dłuto żelazne ma długość 24 cm, szerokość główki 2 cm, szerokość ostrza 1,5 cm (ryc. 22:2). Było to narzędzie również szeroko rozpowszechnione (J. Kostrzewski 1949, s. 213, przypis 282). Podobne dłuta znaleziono m. in. w Bninie (K. Szamałek i in. 1979, ryc. 47:44, s. 209), Gdańsku (K. Jażdżewski, W. Chmielewski 1952, tabl. 50:a), Tumie (A. Nadolski 1952, tabl. 145:b). Znaleziona w kompleksie uszkodzona osełka o wygładzonych ściankach ma nieregularny kształt, zachowana długość 10,5 cm, szerokość ok. 5 cm (ryc. 22:3). Wyroby skórzane reprezentują 4 zniszczone skrawki skóry. Wszystkie mają drobne otworki przy brzegach — nawet z resztkami rzemieni; jeden fragment ma dodatkowo dwa dość duże otwory. Wydaje się, że są to resztki obuwia.

Podsumowując wyniki analizy materiałów ruchomych wydobytych w trakcie badań na stanowisku 2 można stwierdzić, iż uzyskano jedynie ogólne ramy czasowe materiałów z poszczególnych kompleksów warstw. Zostało to spowodowane przede wszystkim specyfiką stanowiska, lecz również brakiem pozaceramicznych wyznaczników chronologicznych. W materiale przeważa ceramika całkowicie obtaczana, której ramy czasowe zawarte są w czasie od połowy X do XII/XIII wieku, występująca głównie w kompleksie III i IV. Stwierdzono również ceramikę późnośredniowieczną, datowaną ogólnie od połowy XIII do XV wieku; występującą obok ceramiki całkowicie obtaczanej w kompleksie I i II, a także jako nieliczna domieszka w kompleksie III.

PODSUMOWANIE

1. Ciągłość krzywych na diagramie wioślarek i diagramie palinologicznym dla rdzenia G-4/90 wskazuje, że warstwy 17, 18, 22 były akumulowane w środowisku wodnym. Są to podwodne warstwy kulturowe, bogate w materiał archeologiczny. Ich sedymentacja nastąpiła w okresie funkcjonowania mostu.
2. Za spąg konstrukcji uznano fragment założenia inżynieryjno-ciesielskiego leżącego pod konstrukcją skrzyniową grobli. Była nim belka obrobiona w czworobok, z czworokątnym otworem czopowym, leżąca w poprzek obiektu. Prawdopodobnie była to jedna z belek jarzmowych, które osadzano na palach nośnych mostu.
3. Wykonanie pali z gatunków o największej wytrzymałości mechanicznej i odporności na gnicie (dąb i wiąz) jak również duży udział drewna sosny wśród belek i desek, które dzięki znacznej zawartości żywicy charakteryzuje się dużą trwałością, zdaje się potwierdzać istnienie mostu.
4. Miecz, na który natrafiono w warstwie 10, dostał się do osadu w trakcie funkcjonowania mostu.
5. Drewno wykorzystane w Gieczu pochodzi ze ścinki zimowej. Wskazuje to, że konstruktorzy wykorzystywali powłokę lodową pokrywającą jezioro, budując most zimą. Najprawdopodobniej łączy się z tym powstanie cienkich warstw piasku ciągnących się tylko między rzędami pali (warstwa 21 i 23). Bardzo prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że są to pozostałości piasku, który budowniczowie mostu sypali na lód w trakcie pracy, aby zapewnić sobie większą przyczepność podłoża. Jeśli tak, to warstwa 21 powstała w trakcie zimowej przebudowy obiektu.
6. Analiza dendrochronologiczna 67 prób drewna dębowego z obiektu gieckiego pozwoliła na utworzenie skali dendrochronologicznej liczącej 112 łat. Wysokie podobieństwo do skali z Gniezna, oraz zgodność z krzywą z Wolina pozwoliło na bezwzględne datowanie prób z Giecza. Najstarszy słój z chronologii z Giecza odpowiada 944 AD a najmłodszy 1065 AD. Dwa najstarsze wydatowane pale wykonano z drzew ściętych około 1020 AD. Być może wyznaczają one datę powstania konstrukcji. Obiekt był 5 lub 6 razy przebudowywany.
7. Datowanie archeologiczne oparte o analizę materiału ceramicznego określa czas powstania warstw mostowych na X–XII wiek.
8. Budowa grobli i jej użytkowanie wywołało zaburzenia w sedymentacji wioślarek i sporomorf, co odzwierciedliło się w spadku krzywych na diagramie. Wzrosty krzywej wioślarek w rdzeniu G-5/90 na poziomie odpowiadającym grobli oraz koncentracja konstrukcji w części południowej obiektu, świadczą, że groblę pobudowano tylko w południowej części mostu.
9. Datowanie archeologiczne warstw związanych z groblą obejmuje okres od XII do XV wieku.
10. Określenie most/grobla proponujemy zatem zastąpić terminami most: dla wcześniejszej konstrukcji i grobla dla późniejszej.

Literatura