Teresa Krysztofiak

Giecz — Grodziszczko, stan. 1, gm. Dominowo

Wczesnośredniowieczny gród w Gieczu wzniesiony został w północno-wschodniej części równiny średzkiej, około 25 km w linii prostej na południowy zachód od Gniezna i Ostrowa Lednickiego oraz około 30 km na południowy wschód od grodu w Poznaniu. O bardzo ważnej roli, jaką pełnił on w strukturze państwa piastowskiego świadczą stosunkowo liczne źródła pisane. Niebagatelne znaczenie strategiczne grodu mającego bronić od południa stołeczne Gniezno poświadcza zapis w Kronice Czeskiej Kosmasa dotyczący najazdu księcia czeskiego Brzetysława I na Wielkopolskę w 1039 roku. W kronice tej dziejopis umieścił obszerny opis zajęcia Giecza jako jedyny wart uwagi fakt tego typu, mający miejsce na szlaku Brzetysława wiodącym z Czech do Gniezna, chociaż być może niemałą rolę w specjalnym potraktowaniu przez Kosmasa przejęcia grodu odegrały też jego okoliczności. Cała załoga Giecza wraz z okoliczną ludnością poddała się wojownikom księcia bez walki i została przesiedlona do Czech. Niemniej jednak, duże znaczenie, jakie przypisywali pierwsi Piastowie grodowi, ma również swoje odbicie w Kronice Galla Anonima, w której to kronikarz opisując siły zbrojne Bolesława Chrobrego wymienia obok Poznania, Gniezna i Włocławka właśnie Giecz jako miejsce, skąd pochodziła znaczna część wojowników księcia w liczbie 300 pancernych i 2000 tarczowników. Specjalne miejsce grodu w strukturze państwa piastowskiego miało swoje odbicie również w ustanowieniu go (najprawdopodobniej już w 1 poł. XI w.) centralnym ośrodkiem rozległej kasztelanii funkcjonującej przez cały okres wczesnego średniowiecza, aż do przejęcia jego funkcji administracyjno-sądowniczych przez nowopowstałe miasta (Środa, Kostrzyn, Słupca, Pyzdry). Gród w Gieczu przez cały czas swego istnienia odgrywał niemałą rolę w życiu politycznym Wielkopolski. Niejednokrotnie bowiem był on miejscem zjazdów książąt, na których zapadały ważne decyzje polityczne (jedna z nich dotyczyła np. podziału Wielkopolski).

Ryc. 1. Położenie grodu gieckiego i powiązanych z nim osad

Obecnie grodzisko sta­nowi górujące nad płaską oko­licą wyniesienie o po­wierzchni przekraczającej, łącznie z ob­wałowaniami, 3 ha, co stawia je w grupie największych wczes­nośrednio­wiecz­nych grodzisk Wielko­polski. Śladem potęż­nych niegdyś fortyfikacji są zachowane w większej części wały wzno­szące się na imponującą wy­sokość (przecięt­nie ok. 7 m, a w najwyższym punkcie nawet ok. 9 m) nad poziom otacza­jących go pól uprawnych i podmokłych łąk. Miejsce, na którym powstał gród odznaczało się niegdyś dużymi naturalnymi walorami obronnymi. Wzniesiono go na półwyspie jeziora o silnie rozbudowanej linii brzegowej. Przepływała przez nie niewielka rzeka Moskawa (Zrenica), będąca jednym z licznych dopływów Warty. Stulecia, które minęły od zaniku grodu, nie oszczędziły tego miejsca. W znacznej mierze ucierpiały wały poprzez niwelację ich od północno-wschodniej partii oraz również częściowo majdan poprzez budowę w jego północnej partii probostwa i założenia w partii południowej nowożytnego cmentarza parafialnego.

Badania archeologiczne przeprowadzone do tej pory na grodzisku dostarczyły wielu interesujących odkryć dobitnie potwierdzających znaczenie grodu w czasach monarchii wczesnopiastowskiej. Niestety ich wyniki nie stanowią jeszcze odpowiednio mocnej podstawy źródłowej pozwalającej na rekonstrukcję rozwoju przestrzennego grodu. Wiadomo jedynie tyle, że oprócz widocznych w terenie wałów otaczających obszar około 1,6 ha, istniał też zlokalizowany w trakcie prac wykopaliskowych na majdanie wał wewnętrzny, dzielący go na dwie nierówne części (mniejszą północną i większą południową). Rozpoznano częściowo sposób jego budowy oraz bieg. Znany jest również czas, w którym przestał on spełniać swoją funkcję, przypadający na przełom XII i XIII wieku, tak datowane są bowiem warstwy osadnicze nakładające się na jego relikty. Jako, że zagadkowy do tej pory jest czas jego wzniesienia oraz sposób połączenia z wałem zewnętrznym, istnieją dwie możliwości rozwoju przestrzennego grodu. Prawdopodobnym więc wydaje się zarówno powiększenie mniejszego (o średnicy majdanu ok. 70–80 m) grodu przez dobudowanie do niego od strony południowej nowych umocnień, jak również niewykluczone wydaje się jednorazowe otoczenie wałami całego obszaru dzisiejszego grodziska i późniejsze wydzielenie w jego obrębie mniejszego, północnego gródka książęcego. Rozstrzygnięcie tego problemu, jak również zlokalizowanie bramy (bram) grodu, znajdującej się najprawdopodobniej we wschodniej partii obwałowań, wymaga prac wykopaliskowych.

W świetle wyników ostatnich badań, powstanie grodu na półwyspie jeziora gieckiego poprzedzała nieobronna osada otwarta funkcjonująca w IX stuleciu. Jej ślad w postaci fragmentu spalonego budynku odsłonięto pod nasypem wału w południowo-wschodniej części dzisiejszego grodziska. Prawdopodobnie jeszcze starsza była osada Skłoków usytuowana przy przeprawie przez rzekę Moskawę, około 500 m na południe od grodu. Osada ta istniała przez cały czas funkcjonowania grodu, będąc już w ścisłym z nią związku.

Początki grodu sięgają natomiast pierwszej połowy wieku X, przypadają więc na czas powstania w centralnej części Wielkopolski najważniejszych grodów tworzącego się państwa gnieźnieńskiego. Wzniesiono wówczas potężny drewniano-ziemny wał zbudowany w konstrukcji rusztowej i wzmocniony w swoich dolnych partiach konstrukcją hakową. Przypuszczalnie wtedy powstały kolejne, ściśle powiązane z grodem osady, jak np. przylegająca doń od północnego zachodu osada przygrodowa oraz znajdująca się na przeciwległym brzegu jeziora osada targowa, rozwijająca się dzięki korzystnemu układowi krzyżujących się w tym miejscu dalekosiężnych szlaków handlowych. Osadę tę łączył z grodem szeroki na około 6 m most długości około 70 m, zbudowany w miejscu największego przewężenia jeziora.

Najprawdopodobniej jeszcze w X wieku (pod koniec tego stulecia), doszło do poszerzenia grodu. Z tą rozbudową wiąże się początek największej świetności Giecza, przypadający na wiek XI. Na to stulecie datować można bowiem relikty architektury kamiennej odsłonięte na terenie grodu oraz na pobliskiej osadzie targowej. Już przypuszczalnie przed końcem X wieku, w południowej części grodu, zaczęto nie ukończoną nigdy budowę reprezentacyjno-rezydencjonalnego palatium, jednego z nielicznych znanych z terenu Polski. Z nieznanych przyczyn zaniechano budowy tego założenia na poziomie fundamentów, które stanowiły duże, niekiedy przyciosane, kamienie narzutowe spojone gliną. Zarys fundamentów planowanej budowli wykazuje duże podobieństwo do niedalekiego palatium na Ostrowie Lednickim, pochodzącym z drugiej połowy X wieku. Zasadnicza część budowanego palatium miała być wzniesiona na planie podzielonego na trzy nierówne części prostokąta o długości 35 m i szerokości 16 m. Od wschodu przylegać doń miała okrągła kaplica o średnicy zewnętrznej odpowiadającej szerokości części prostokątnej. Nieco później, w północnej partii grodu, wzniesiono natomiast jeden z najwcześniejszych w Wielkopolsce kościołów grodowych. Jego ściany zbudowane zostały z płyt kamiennych spojonych zaprawą wapienną. Trudno w chwili obecnej zrekonstruować plan tej budowli. Odsłonięto bowiem jedynie fragment północnej ściany świątyni długości około 15 m, północno-wschodni narożnik nawy oraz niewielki wycinek najprawdopodobniej apsydy przylegającej doń od wschodu. Planowane wznowienie prac przy tym relikcie z pewnością dostarczy wielu ważnych danych pomocnych w odtworzeniu wyglądu kościoła.

Ryc. 2. Plan sytuacyjno-niwelacyjny grodu w Gieczu

Również najprawdopodobniej sprzed połowy XI wieku pochodzą fun­damenty niewielkiej świątyni znajdującej się w centrum osady targowej. Odkryto je pod stojącym obecnie, zbudowanym z kostki granitowej na przełomie XII i XIII stulecia, kościołem p.w. św. Mi­ko­ła­ja i Wniebowzięcia NMP. Bu­do­wla ta pow­stała na planie niewielkiego prostokąta (około 6,8×8,0 m) za­koń­czo­nego od wschodu półokrągłą apsydą. Jej funda­menty, zbudowane z dużych kamieni na­rzutowych, spajała zaprawa wapienna. Nie jest wy­klu­czo­ne, że kościół ten po­przedzała, jeszcze wcześniejsza budowla, o czym świadczyć może zaobser­wo­wa­na w dolnych partiach fundamentów apsydy nieznaczna, aczkolwiek wy­raź­na anoma­lia jej biegu. Spraw­dze­nie tej sugestii wymaga jednak dalszych studiów.

Najazd Brzetysława (1039) oraz przesiedlenie mieszkańców Giecza do Czech zahamował na jakiś czas rozwój grodu. Zniszczeniu uległ m.in. kościół grodowy, spalone zostały konstrukcje wału. Najprawdopodobniej już w drugiej połowie XI wieku przystąpiono do odbudowy grodu — siedziby kasztelanii. Odrestaurowano kościół, naprawiono umocnienia wzmacniając nasyp wału, licując go od zewnątrz solidnie zbudowanym płaszczem kamiennym i wzmacniając przylegającą doń od zewnątrz odsadzką. Południowa partia grodu pokryła się gęstą zabudową mieszkalną. Spełniała ona funkcję umocnionego podgrodzia zamieszkałego przez ludność służebną. Podział grodu na dwa człony utrzymał się przez cały wiek XII do przełomu XII i XIII stulecia. Ogólnie na XII–XIII wiek datowane są trzy gieckie cmentarzyska. Jedno z nich zlokalizowano w pobliżu grodu (na północny zachód od niego), dwa pozostałe to już cmentarzyska przykościelne. Znajdowały się one na terenie grodu, w sąsiedztwie kościoła św. Jana Chrzciciela, oraz na osadzie targowej — przy kościele św. Mikołaja.

Wiek XIII to czas wyraźnego, stopniowego upadku Giecza. W niemałej mierze przyczyniło się do tego jego położenie, dalekie od nowych szlaków handlowych. a także powstanie przy nich miast (Kostrzyn, Środa, Pyzdry, Słupca) przejmujących powoli jego funkcje. Ograniczeniu ulegało terytorium kasztelanii a nowo powstałe starostwo w Pyzdrach przejęło pełnione dotychczas przez gród w Gieczu funkcje administracyjno-sądowe. Gród stracił też swoje znaczenie strategiczne, do czego przyczyniło się znacznie jego zniszczenie podczas walk Henryka Brodatego z Władysławem Odonicem w pierwszej połowie XIII wieku. Również w XIII stuleciu zanika przylegająca do grodu od północnego zachodu osada przygrodowa. Pozostałe okoliczne osady przekształcały się stopniowo we wsie średniowieczne (istniejące do dzisiaj Borzejewo, Gablin, Poświątne, Biskupice i funkcjonująca do XVIII wieku wieś Skłoków). Nazwę grodu przejęła wieś powstała na miejscu byłej osady targowej. Gród przestał istnieć. Pozostał jedynie kościół, funkcjonujący nieprzerwanie ośrodek kultu religijnego oraz siedziba probostwa. Okoliczna ludność od XV wieku zaczęła to miejsce nazywać „Grodziskiem”, nieco później „Grodziszczem”, by w końcu XVIII stulecia nadać mu funkcjonujące do chwili obecnej miano „Grodziszczka”.

Bibliografia (wybór)

Zabytki: Giecz

V.1. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Igielnik rogowy
dł. 7,4 cm, średn. 1,3 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 2/51

V.2. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Pochewka rogowa
dł. 9,1 cm, szer. 2,2 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 34/49

V.3. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Grzebień trójwarstwowy
zachow. dł. 10,4 cm, wys. 2,4 cm, grub. 0,8 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 155/49

V.4. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Podstawka figurki kościanej
wym. 2,4 × l,9O cm, wys. 1,9 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 20/49

V.5. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Pierścionek brązowy
średn. zewn. 2,6 cm, średn. wewn. 1,9 cm, grub. 0,6 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw 98/52

V.6. Giecz, stan 1 (grodzisko). Strzemię inkrustowane
dł. 6,8 cm, szer. 2,9 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 392/50

V.7. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Ramiona wagi
dł. 5,2 i 5,3 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 168/60

V.8. Giecz. stan. 1 (grodzisko). Oprawka rogowa
dł. 9,8 cm, szer. 1,6 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 33/50

V.9. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Paciorek oktogonalny
dł. 1,6 cm, średn. 0,9 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 226/49

V.10. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Paciorek
wys. 1,0 cm, średn. 1,3 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 341/49

V.11. Giecz, stan. 1 (grodzisko). Bełt 8-płaszczyznowy
dł. 6,0 cm, dł. tulejki 2,6 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 54/50

V.12. Giecz, stan. 2 (most). Miecz z napisem na głowni
dł. całk. 88,0 cm, dł. głowni 73,2 cm, dł. jelca 7,8 cm
X w.
GPG, nr inw. 36/90

V.13. Giecz, stan. 4 (cmentarz). Kabłączek skroniowy
średn. wewn. 5,1 cm
XII–XIII w.
GPG, nr inw. 148/59

V.14. Giecz, stan. 4 (cmentarz). Kabłączek skroniowy
średn. wewn. 4,0 cm
XII w.
GPG, nr inw. 163/59

V.15. Giecz, stan. 2 (most). Kabłączek skroniowy
średn. wewn. 3,3 cm
XII w.
GPG, nr inw. 70/51

V.16. Giecz, stan. 4 (cmentarz). Odważnik beczułkowaty
wys. 1,6 cm, średn. 1,9 cm
XI–XIII w.
GPG, nr inw. 175/59

V.17. Giecz. Szyszak
X–XI w.
MPPPG (kopia)