Włodzimierz Błaszczyk

Rezerwat archeologiczny w Gieczu
pomnikiem 1000-lecia Państwa Polskiego

Współczesne społeczeństwo potrzebuje komunikatywnego obcowania z przeszłością zachowaną nawet w niewielkich fragmentach  in situ, choćby nawet w postaci częściowej rekonstrukcji. Taka reanimacja przeszłości jest niezmiernie ważna w procesie wychowania społecznego. Jeśli będziemy pomnażać pomniki naszej kultury, tworząc rezerwaty archeologiczne w miejscach badań, osiągnięty zostanie także cel uczuciowy — patriotyczny. Nadszedł bowiem czas, aby uratować lub odtworzyć dla potomnych kształt naszej przeszłości, sięgając od jego najstarszych faz po wczesne średniowiecze i średniowiecze. Nie rekonstruujemy dawnych form życia dla zakonserwowania ich w muzeum, rekonstruujemy je celem ożywienia ich w świadomości współczesnych i przypominania ciągłości ludzkiej kultury. Takie cele przyświecały także przy tworzeniu Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu, gmina Dominowo.

U podstaw utworzenia Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu leżały wyniki badań uzyskane w trakcie wykopalisk przeprowadzonych na tym niezwykle ciekawym obiekcie. Giecz — jeden z centralnych grodów Polski wczesnofeudalnej, występujący często w źródłach pisanych — od 1949 r. był przedmiotem badań archeologicznych zakrojonych na szeroką skalę. Badania te przeprowadził doc. dr B. Kostrzewski, początkowo z ramienia Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, a następnie Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN i Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.

Zasięg kasztelanii gieckiej według J. Ślaskiego. Zaznaczono miejscowości, w których znaleziono skarb monet.
Rys. A. Błaszczyk

Początki grodu gieckiego sięgają okresu formowania się pań­stewek plemiennych. Był on ośrod­kiem opola, a jednocześnie siedzibą kasztelanii. Giecz jako czoło opolne pojawia się wprawdzie dopiero w XIII w. (kasztelan giecki wy­mieniony jest po raz pierwszy dopiero w 1240 r.), nie ma jednak wątpliwości, że metry­ka jego jest znacznie starsza. Wyka­zały to niez­bicie wyniki badań wyko­paliskowych.

Gród, składający się z dwóch członów o łącznej powierzchni około 4 ha, otoczony był potężnym wałem drewniano-ziemnym o konstrukcji ruszto­wej. Wał w dolnej części zbudowany był w konstrukcji hakowej i wzmocniony dodatkowo ławą kamienną. Położony był w doskonałych warunkach naturalnych: na wyspie lub półwyspie, otoczony basenem wód jeziora oraz bagnistą doliną Moskawy i jej dopływu.

Spełniał rolę ośrodka admini­stracyjnego, ale przede wszystkim miał także duże znaczenie strategiczne. Wypły­wało ono głównie z jego położenia przy skrzyżowaniu dwu ważnych, dalekosięż­nych szlaków wiodących do centrum państwa piastowskiego i polegało na osłanianiu dostępu do Gniezna i Poznania od strony południowej i wschodniej. Giecz był jednym z ogniw wewnętrznej linii obronnej strzegącej dostępu do Gniezna. Jego rola została wyraźnie uwidoczniona w Kronice Gala Anonima, w której wymieniany jest wśród naczelnych grodów polskich, takich jak Poznań, Gniezno i Wło­cławek.

Giecki węzeł drożny wczesnośredniowieczny według A. Wędzkiego. Rys. A. Błaszczyk

Gród w Gieczu nie istniał jednakże w odosobnieniu. Otaczały go w bezpośredniej i dalszej odległości grody w Chłapowie (3 km), w Dzierżnicy na tzw. Górze Górzno (3 km), Gułtowy (5 km), a także dalsze: Bnin, Mora­cze­wo, Łubowo i inne.

Gród posiadał 2 bramy: południową, która czytelna jest jeszcze jako przerwa między wałem, oraz druga, która znajdowała się w północno-wschodniej części grodu i połączona była mostem drewnianym i groblą z osadą targową.

Kilkuletnie badania archeologiczne (1949–1966 oraz 1976–1977) przyczyniły się do poznania rozplanowania zabudowy grodu w poszczególnych fazach jego rozwoju od VIII do XIII w., konstrukcji wału i zmian jego przebiegu, konstrukcji mostu z X/XI w. oraz grobli z XI–XIII w. Badania przyczyniły się również do poznania szeregu osad otwartych otaczających gród, a także rozległego podgrodzia i osady otwartej. Największe nasilenie osadnictwa w Gieczu przypada na XI i XII w., a zanik osady targowej na XIII w. W osadniczym zespole gieckim na pierwsze miejsce wysuwa się gród — siedziba kasztelana gieckiego, który, jak już wspomniano, składał się z dwóch części, tj. gródka — zamku i podgrodzia otoczonych jednym potężnym pierścieniem wałów, a oddzielonych od siebie wewnętrznym, poprzecznym wałem.

Do najważniejszych odkryć doszło na terenie grodu. Odkryty został kompleks monumentalnych budowli składających się z dwóch członów, tj. palatium w kształcie wydłużonego prostokąta i połączonej z nim wschodnią, szczytową ścianą kaplicy pałacowej w kształcie rotundy. Jednolity charakter budowli świadczy, że zostały one zbudowane równocześnie. Długość całego kompleksu zabudowań po osi wschód-zachód wynosi 47 m, długość zaś samego palatium równa się 35 m. Szerokość palatium wynosi 16 m, tę samą średnicę ma również rotunda. Wnętrze części pałacowej składa się z 5 pomieszczeń o niejednolitej powierzchni. Nie jest wykluczone, że część ich służyła zarówno celom sakralnym, jak i dla potrzeb dworu. Odkryty zespół budowli monumentalnych ma bliskie analogie z podobnymi znajdującymi się na Ostrowie Lednickim, w Wiślicy, Przemyślu i Płocku. Zespół budowli gieckich datowany jest na początek XI stulecia. Fundatorami ich byli Bolesław Chrobry lub Mieszko II. Budowniczowie ci jednak nie zdołali doprowadzić do końca swego dzieła. Niepokoje za panowania i po śmierci Mieszka II, a wreszcie najazd Brzetysława w 1039 r. sprawiły, że budowę rotundy i palatium zdołano doprowadzić zaledwie do górnego poziomu fundamentów.

Plan sytuacyjny z naniesionymi wykopami archeologicznymi według B. Kostrzewskiego. Rys. A. Błaszczyk

Najazd czeski położył kres istnieniu starszego grodu. W Kronice Kosmasa zawarty jest opis jak to książę Brzetysław czeski niby „płomień” wpadł do Polski, zdobył i zniszczył Kraków, a następnie wymusił poddanie się Giecza wojskom czeskim: „Gdy przybyli do Grodu Giecz, mieszkańcy grodu [castellani], a także ci wieśniacy, którzy tym razem schronili się, nie mogąc wytrzymać uderzenia księcia [sc. Brzetysława], wyszli mu naprzeciw, niosąc złotą rózgę, co było znakiem poddania się i pokonania, prosząc go, aby na drodze pokojowej przesiedlił ich z ich bydłem i innymi ich przynależnościami do Czech. Książę godząc się na ich prośby, gdy ich przeprowadził do Czech, dał im znaczną część lasu, który nazywa się ,Crinin' [Černin], ustanawiając jednego z nich ich przełożonym i sędzią i orzekł, aby pod tym prawem, jakie mieli w Polsce, tak oni sami, jak i ich potomkowie żyli na zawsze. Od nazwy wziętej od grodu w Gieczu po dziś nazywają się ,gedcane' ”.

Giecz miał duże znaczenie strategiczne. Był jednym z grodów, który stał na drodze do Gniezna, które chronił od południa, jak Kiecko od północnego-zachodu. Brzetysław musiał przejść Wartę i dlatego oblegał stojący mu na drodze Giecz. Powszechnie znany przekaz Galla Anonima, że Bolesław Chrobry wyprowadzał z Poznania 1300 pancernych rycerzy i 4000 żołnierzy z tarczami, z Gniezna 1500 pancernych rycerzy i 5000 tarczowników, z Włocławka 800 pancernych i 2000 tarczowników, a z Giecza 300 pancernych i 2000 tarczowników. Przekaz ten świadczy o znacznej potędze militarnej Giecza.

Zniszczenie grodu przez najazd czeski musiało spowodować dłuższą przerwę w jego funkcjonowaniu. We wnętrzu grodu nastąpiły wówczas znaczne przesunięcia. Pierwotny gródek stracił swoje znaczenie i na jego miejscu powstało obronne podgrodzie o charakterze produkcyjnym. Świadczą o tym m. in. znalezione resztki dymarek, potwierdzające istnienie hutnictwa specjalizującego się w produkcji sprzętu wojskowego.

Widok na gród w Gieczu i jego południową bramę (obecny wjazd do grodu); Fot. Cz. Czub

Ośrodek władzy książęcej prze­niósł się wówczas do północnej części grodu, w okolice dzisiejszego kościółka Św. Jana Chrzciciela. Nie znany nam jest czas powstania tego kościoła. Pierwsza wzmianka o nim pojawia się dopiero w dokumencie z 1240 r. Dokument ten wyznacza jednak tylko górną granicę jego powstania. W okresie wczesno­średnio­wiecznym było ogólną tendencją budowanie obok kościoła grodowego (fragmenty rotundy założonej przed 1039 r.) w ważniejszych ośrodkach państwowych, do których i Giecz zaliczamy, także kościołów na podgrodziu. Wczesne wezwanie kościoła (św. Jana Chrzci­ciela), które było stosowane przy zakładaniu nowych kościołów w krajach świeżo schrystianizowanych, pozwala wysunąć hipotezę, że kościół w obecnym miejscu zbudowany został w trakcie odbudowy grodu po zniszczeniach wojennych związanych z najazdem czeskim. Obecny kościół drewniany pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela pochodzi z XVIII w.

Nie mniej owocnie, choć w mniejszych rozmiarach, przedstawiają się wyniki badań na rozwijającej się współcześnie z grodem osadzie otwartej wraz z kościołem Św. Mikołaja i NMP, położonej na wschodnim brzegu Moskawy. Dotychczasowe, wstępnie przeprowadzone badania na tym terenie ujawniły ślady po rozległej osadzie wczesnofeudalnej, której początki na podstawie materiałów archeologicznych można ustalić na IX/X w. Nie zdołano określić jak dotąd charakteru tej osady ani też pełnego jej rozplanowania. Musiała być jednak ludną i rozległą, jeśli posiadała własny kościół.

Przetrwały do naszych czasów kościół Św. Mikołaja jest datowany na połowę XII w. W toku przeprowadzonych w jego wnętrzu badań wykopaliskowych, szczególnie w absydzie przy ścianie północno-wschodniej, ujawniły się relikty po wcześniejszym, a może nawet; po dwu starszych kościołach datowanych na XI w. Badania prowadzone w obrębie tego kościoła stanowią niewątpliwie cenny przyczynek do dziejów architektury romańskiej w zachodniej Polsce, nie mówiąc już o tym, że wzbogaciły inwentarz budowli romańskich o nową pozycję, drugą tego rodzaju w Polsce, a pierwszą w Wielkopolsce.

Usytuowanie osady otwartej w pobliżu przeprawy przez Moskawę oraz na skrzyżowaniu szlaków handlowo-komunikacyjnych mogło w przeszłości doprowadzić do wytworzenia się tutaj lokalnego ośrodka targowego. Na targowy charakter osady wskazuje również nadanie kościołowi wezwania św. Mikołaja, który, jak wiadomo, był patronem miast i kupców. Powstaje pytanie, jaki charakter miał ten zespół osadniczy. Dotychczasowe wyniki badań nad kasztelanią giecką zdają się wskazywać na znaczny stopień jego rozwoju już w okresie wczesnofeudalnym. Potwierdziły to także badania paleobotaniczne, ujawniające uprawę różnego rodzaju zbóż, takich jak pszenica, żyto, jęczmień i proso oraz praktykowane osadnictwo i warzywnictwo. Równolegle z rolnictwem rozwijana była gospodarka hodowlana. Jak więc widzimy, był to ośrodek prężny gospodarczo. Utwierdza nas w tym przekonaniu także zaobserwowane silne zagęszczenie osad wokół Giecza oraz znaczna ilość odkrytych skarbów w rejonie Giecza, co stawia kasztelanię giecką wśród najsilniejszych ekonomicznie terytoriów Polski piastowskiej.

Rekonstrukcja gieckiego zespołu osadniczego według B. Kostrzewskiego. Rys. A. Błaszczyk

Na przykładzie ka­szte­lanii gieckiej można dwukrotnie prze­śledzić upadek grodu. Pierwszy raz ma on miejsce po najeździe Brzety­sława w 1039 r., a drugi pod koniec XIII w., kiedy w ca­łej Polsce obserwuje się zanik dawnych funkcji wykony­wa­nych przez kaszte­lanów. Fun­kcje te zaczynają przej­mo­wać starosto­wie. W przypadku Gie­cza funk­cje sądów i admi­ni­stracyjne przejmą w ciągu XIV w. Pyzdry. Giecz ze swoim podgrodziem i osadą targową nie potrafił prze­kształcić się w miasto w okresie powszechnych przemian gospo­darczo-społecznych, jakie obser­wujemy w Polsce od połowy XIII w., tj. w dobie dokonującej się wielkiej reformy miejskiej. Zjednoczenie państwa polskiego ostatecznie kładzie kres dawnemu systemowi gospo­darczemu, w tym także przesądza o losie kasztelanii gieckiej.

W okresie przygotowań do obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego gród w Gieczu stał się jednym z ważnych punktów badawczych. Archeolodzy pod kierunkiem doc. dr. Bogdana Kostrzewskiego swoimi wieloletnimi i żmudnymi pracami wykopaliskowymi przywrócili na powrót piękną i bogatą, a zapomnianą przeszłość Giecza. Dlatego też badacze Giecza równolegle z przeprowadzanymi badaniami, których wyniki wzbogaciły w sposób zasadniczy także w treść samo grodzisko, czynili starania o uznanie tego grodu za pomnik historii i kultury polskiej. W 1959 r. Ministerstwo Kultury i Sztuki uznało gród w Gieczu za takowy i zaleciło utworzyć z niego rezerwat archeologiczny. Przyznane na ten cel specjalne dotacje pozwoliły już jesienią 1959 r. przystąpić do pierwszych prac konserwatorskich oraz do prac ziemnych związanych z rekonstrukcją pewnych odcinków grodu. Prace te trwały do 1963 r. W tym czasie m. in. przeniesiono na nowe miejsce cmentarz, z którego ekshumowano około 500 pochówków, zbudowano nową drogę dojazdową i parking dla pojazdów oraz drogę spacerową z dwoma mostami łączącą grodzisko ze wsią Giecz i biegnącą wzdłuż zachodniej grobli. Zrekonstruowano także częściowo wały obronne, których część zniwelowano na początku XX w. Na terenie grodu rozebrano 3 duże budynki gospodarcze b. folwarku probostwa, dom mieszkalny, budynek gospodarczy b. organistówki oraz prowizoryczny barak murowany Kierownictwa Badań Wykopaliskowych. Do grodziska doprowadzono sieć elektryczną i telefoniczną oraz wywiercono studnię głębinową.

Dla potrzeb muzeum wybudowano ze środków SFOS-u budynek muzeum wraz z salą na wystawy, pomieszczenia mieszkalne dla kierownika rezerwatu i ekspedycji wykopaliskowej oraz dla klubu. W salach muzeum otwarta została stała wystawa pt. „Z najdawniejszych dziejów Giecza”, a na terenie grodu po przeprowadzonej konserwacji odkrytych fundamentów budowli pałacowej i świątyni urządzono pokaz plenerowy  in situ w otwartym wykopie.

Widok na relikty monumentalnych budowli — palatium i rotundy z XI w. zachowanych in situ na grodzie gieckim. Fot. Cz. Czub

Wszystkie odkryte i istniejące obiekty zabytkowe powiązane zostały alejkami space­rowymi, wzdłuż których umieszczono wystawę plenerową. Na planszach przedstawiono his­torię grodu w Gieczu oraz kasztelanii gieckiej, a także zamieszczono szczegółowe informacje o obiektach zabytkowych: palatium i rotun­dzie, murze zabytkowym z XII w., kościo­łach Św. Jana Chrzciciela i Św. Mikołaja. Przy skrzy­żowaniach dróg umieszczono odpowiednie tablice orientacyjne i dro­gowskazy do Rezer­watu Ar­cheologicz­nego w Gieczu.

Uroczyste otwarcie Rezerwatu Ar­cheo­logicznego w Gieczu, jako Oddziału Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, nastąpiło w dniu 21 lipca 1963 r., a w dniu 18 maja 1965 r. odbyła się w Gieczu Ogólnopolska Sesja Naukowo-Oświatowa, na którą złożyły się referaty prof. dr. Z. Rajewskiego, doc. dr. B. Kostrzewskiego i mgr Z. Pawłowskiej sumujące wyniki badań wykopa­liskowych przeprowadzonych na grodzie w Gieczu. Uczestnicy sesji zapoznali się także z urządzeniami Rezerwatu Archeologicznego, a także obejrzeli inscenizację dramatu historycznego L. Eustachowicza i W. Żegalskiego pt. Kołodziej Czas, wystawioną na zbudowanej w tym celu w Gieczu estradzie. Sztuka napisana została specjalnie dla widowiska plenerowego w Gieczu, a jej kanwę stanowiły dawne dzieje grodu. Sztuka ta jak też inne, np. Polewki Igrce w gród walą, są stałą pozycją letnich widowisk na estradzie w Gieczu.

Położony nieco na uboczu od uczęszczanych tras turystycznych Giecz jest licznie odwiedzany. W ciągu 15 lat jego istnienia zwiedziło go ponad 100 tys. osób przybyłych tu zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo.

Obiekt w Gieczu, tak ściśle związany z głównymi ośrodkami tworzenia się państwowości polskiej, takimi jak Poznań i Gniezno, będzie włączony do Szlaku Piastowskiego jako druga trasa przebiegająca od Gniezna przez Giecz do Poznania, z uwzględnieniem leżących po drodze bardzo ciekawych zespołów pałacowych w Czerniejewie i Gułtowych, a także Muzeum w Koszutach i unikatowego w skali Polski rezerwatu uli zabytkowych w Swarzędzu. W samym Gieczu natomiast projektuje się w okresie letnim urządzanie widowisk plenerowych o tematyce ginącego w Wielkopolsce folkloru ludowego. Na specjalnie dla tych celów zbudowanej estradzie będzie się także organizowało eliminacje szkolnych zespołów artystycznych i istniejących już w Wielkopolsce zespołów ludowych.

Przeszłość i powaga stuleci, odczuwana żywo przez każdego z odwiedzających Rezerwat Archeologiczny w Gieczu, stwarza niepowtarzalną okazję obcowania z wiekami i autentyczną historią Polski. Człowiek współczesny coraz bardziej potrzebuje obcowania z autentycznymi zabytkami przeszłości zachowanymi $in situ i częściowo reanimowanymi.

Giecz jako Pomnik naszego tysiącletniego bytu narodowego jest najlepszą szkołą wychowania patriotycznego. Danej nam szansy nie możemy zaprzepaścić.

Ważniejsza literatura